Thiên niên kiện là một loài thuộc họ Ráy, cây còn có tên khác là Sơn thục, Môn thục, Thần phục, Vi Ving (Cơ Tu). Thiên niên kiện thường mọc ở hầu hết ở các vùng rừng tự nhiên từ miền Bắc đến miền Trung, rừng ẩm có độ cao từ 300 – 700m so với mực nước biển, đặc biệt ở những khu vực ven khe, suối.
Thông tin khoa học
Thiên niên kiện là một vị thuốc thường được dùng để điều trị các vết thương hoặc trộn lẫn với một số loài dược liệu khác để điều trị các bệnh về xương khớp, phong thấp và các bệnh lý liên quan đến đường tiêu hóa. Ngoài ra, Thiên niên kiện là nguồn nguyên liệu giàu linalool, đây là hợp chất có mùi thơm đặc biệt được dùng để sản xuất nước hoa cao cấp.
Hiện nay, củ của cây Thiên niên kiện được thu mua để chiết xuất tinh dầu và bào chế các loại thuốc, giá thu mua từ 5.000 – 7.000 đồng/kg củ tươi. Kỹ thuật gây trồng phù hợp và thu hái một cách bền vững nhằm đáp ứng nhu cầu ngày càng tăng của thị trường và góp phần bảo tồn đa dạng sinh học.
Mô tả cây
Thiên niên kiện là một cây sống lâu năm, có thân rễ mập, màu xanh, đường kính 1-2cm.
- Lá mọc so le, có cuống dài từ 18 đến 25cm, màu xanh, mềm, nhẵn, phía dưới cuống nở rộng thành bẹ có màu vàng nhạt; phiến lá hình đầu mũi tên, dài 11-15cm, rộng 7-11 cm, đầu nhọn, phía dưới hình cánh tên, mép nguyên, mặt trên lá có màu đậm hơn, hai mặt đều nhẵn, gân ở hai mép đều hướng về phía đỉnh lá.
- Cụm hoa là một bông mo màu lục nhạt, dài 4-5 cm, rộng 10-15 cm; mỗi khóm thường có 3-4 bông mo, cuống bông mo dài 5-15 cm, bông ngắn hơn mo, dài 3-4 cm.
- Mùa ra hoa: tháng 3-4. Mùa quả: tháng 5-6.
Công dụng và liều dùng
Thiên niên kiện được dùng chữa thấp khớp, tay chân và các khớp xương nhức mỏi hoặc tê bại, rất tốt cho người cao tuổi, già yếu. Ngày dùng 6-12g dưới dạng thuốc sắc, rượu thuốc hoặc dạng bột phối hợp với nhiều vị khác làm hoàn tán.
- Cũng có thể dùng tươi giã nát, ngâm rượu xoa bóp chỗ đau nhức, tê bại.
- Rễ thiên niên kiện khô tán nhỏ dùng trong bài thuốc chữa phù cùng với lá phù dung, rễ cỏ xước, ý dĩ, hy thiêm, thổ phục linh.
- Ngoài ra, rễ thiên niên kiện giã với muối, đắp làm tan nhọt độc.
- Tinh dầu dùng chế dầu xoa.
Kỹ thuật trồng
1. Nhân giống
Thiên niên kiện được nhân giống bằng phương pháp giâm củ. Phương pháp này dễ thực hiện, hệ số nhân giống cao, bình quân từ 1 gốc mẹ có thể nhân ra 3-5 cây con, tỷ lệ sống cao.
Thời điểm lấy hom củ thường vào khoảng tháng 8 – 12 hàng năm.
Chuẩn bị đất để giâm hom:
- Chọn những địa điểm trong rừng, đất tương đối bằng phẳng.
- Lên luống cao khoảng 1 gang tay (10 cm), chiều ngang khoảng 1 mét và chiều dài tùy ý nhưng không nên quá 10 mét.
- Đất phải được xới xáo tơi xốp, sạch cỏ rác.
Kỹ thuật giâm hom thân củ:
- Cắt mỗi đoạn hom củ dài khoảng 1 gang tay (15- 20 cm), cắt bỏ hết rễ, đặt hom củ nằm ngang trên luống đất và lắp một lớp đất mỏng nhưng phải để lộ phần thân.
- Giâm theo hàng, mỗi hàng cách nhau khoảng 2 gang tay (40 cm) và đặt hom cách hom 1 gang tay (10 cm).
- Sau khi giâm hom phải làm dàn che nắng thường xuyên và luôn giữ đủ ẩm.
- Sau 10 – 20 ngày chồi mới bắt đầu phát triển lá và rễ mới xuất hiện có thể bứng cây đi trồng.
* Lưu ý trong quá trình vận chuyển đi trồng phải cẩn thận tránh làm gãy mầm.
2. Đất trồng
Chọn những nơi đất ẩm, có bóng râm, dưới tán rừng tự nhiên dọc ven hai bên khe, suối. Ngoài ra, cây Thiên Niên Kiện có thể trồng trong vườn ở những nơi đất ẩm ướt, dưới bóng cây, hoặc có thể trồng xen dưới các tán rừng trồng ẩm ướt, cây ưa bóng nhưng có khả năng chịu hạn rất tốt.
3. Thời vụ
Thiên niên kiện có thể trồng quanh năm, nhưng tốt nhất trồng vào tháng 2 đến tháng 3 và tháng 8 đến tháng 9.
4. Mật độ trồng
Cây giống đã được ươm sẵn đã mọc đầy đủ lá và rễ. Hoặc hom giống được cắt ra từ củ Thiên niên kiện mới khai thác.
Một hec ta (ha) cần chuẩn bị 1.000 cây giống hoặc 1.000 hom giống.
- Trồng xen vào rừng tự nhiên khoảng 1.000 cây/ha, cứ 1m2 (mét vuông) trồng 4 gốc Thiên Niên Kiện. Mỗi gốc cách nhau khoảng 2-3 gang tay (50 cm).
5. Chăm sóc và tưới tiêu
Trồng cây vào những ngày có mưa nhỏ hoặc râm mát.
Dùng cuốc hoặc tạo hố nhỏ sâu khoảng 5-10 cm, đặt hom giống hoặc cây giống vào hố sau đó lấp đất, nén nhẹ và tưới nước vào gốc, phủ cỏ hoặc rơm rạ xung quanh gốc. Khi trồng chú ý để chồi non nhô lên trên mặt đất.
- Sau khi trồng 1 tháng tiến hành kiểm tra và trồng dặm lại những cây bị chết. Khi cây đã có củ cần phải khơi rãnh để thoát nước, tránh củ ngập úng lâu sẽ bị thối khi có mưa kéo dài ngày.
- Củ sau khi trồng được 1,5 – 3 năm tuổi khi kích thước củ đã ổn định có thể tiến hành khai thác củ. Không khai thác củ Thiên niên kiện khi cây đang ra hoa và chỉ khai thác những cây cho chiều cao trên 2 gang tay (trên 40 cm). Trung bình mỗi cây cho thu hoạch từ 0,3-0,8 kg củ tươi.
6. Thu hoạch và chế biến
Củ Thiên niên kiện được khai thác theo các bước như sau:
- Bước 1: Khoanh vùng khai thác. Dọn hết dây leo hoặc cây bụi bám xung quanh cây. Dùng cuốc nhỏ bới đất xung quanh củ Thiên Niên Kiện.
- Bước 2: Dùng dao rựa hoặc cuốc cắt phần củ cách gốc cây 2-3 đốt. Lấy phần củ đã cắt ra khỏi bụi cây. Phần thân cây để lại.
- Bước 3: Loại bỏ đất bám vào củ Thiên Niên Kiện. Cho vào gùi hoặc giỏ để vận chuyển ra khỏi rừng.
- Bước 4: Cắt bỏ những lá già, khô. Xới xáo và vun gốc phần để cây tiếp tục phát triển.