Bạch cập

Mô tả cây

Cây bạch cập là một loài thảo dược lâu năm, có hình dáng như sau:

Chiều cao: Từ 30 – 70 cm.

Rễ: Dạng khối củ dày, hình tam giác tròn, hơi dẹt, màu vàng trắng. Phần rễ nhỏ màu xám trắng, mảnh mai.

Lá: Có từ 3 – 5 lá, hình mũi mác dài hoặc rộng, dài 15 – 30 cm, rộng 2 – 6 cm. Đầu lá nhọn, phần gốc kéo dài thành bẹ ôm lấy thân.

Hoa:

• Mọc thành chùm ở đầu cành, mỗi chùm có 3 – 8 bông hoa.
• Cánh hoa màu tím nhạt hoặc vàng trắng, có hình bầu dục hẹp và đầu nhọn.
• Cánh hoa giữa có 3 rãnh, phần giữa hình chữ nhật.
• Nhị hoa và nhụy hoa dính lại thành một trụ, trên có 4 cặp phấn hoa hình dẹt, giống như sáp ong.

Quả:

• Dạng hình trụ dài, khoảng 3.5 cm, đường kính 1 cm, hai đầu hơi nhọn.
• Có 6 đường gân chạy dọc, đỉnh quả thường giữ lại dấu vết của hoa đã tàn.

Thời gian ra hoa: Tháng 4 – 5.

Thời gian kết quả: Tháng 7 – 9.

Bộ phận sử dụng

Thân rễ

Phân bố, thu hái và chế biến

Bạch cập mọc hoang dại ở nhiều vùng cao mát ở nước ta như Cao Bằng, Lạng Sơn, Lào Cai, Yên Bái, Hà Giang, Tuyên Quang…

Tại Trung Quốc, cây phân bố ở Hà Nam, Thiểm Tây, Cam Túc, Sơn Đông, An Huy, Giang Tô, Chiết Giang, Phúc Kiến, Quảng Đông, Quảng Tây, Giang Tây, Hồ Nam, Hồ Bắc, Tứ Xuyên, Quý Châu, Vân Nam và những nơi khác.

Thân rễ bạch cập thu hái vào các tháng 2, tháng 8 ở những cây đã mọc được 2-3 năm, bỏ vảy và rễ con, rửa sạch, sấy nhỏ lửa cho khô hoặc để khô cứng mà dùng. Tuy nhiên với thân rễ cây gọi là bạch cập của ta thì chúng ta chỉ thu được những vị thuốc trông như bánh dày nhỏ.

Còn vị bạch cập nhập thì là những khối rắn, cứng, có màu trắng nâu, với hai hoặc ba nhánh con rất đặc biệt. Soi qua kính hiển vi thấy trong bột vị bạch cập có những tế bào biểu bì với những đường vòng vèo, những tế bào như mô chứa tinh thể oxalat canxi hình kim. Hiện nay vị bạch cập ở nước ta chưa được khai thác, ít nhất vì hình thức bề ngoài chưa đúng vị bạch cập nhập.

Thành phần hoá học

Thành phần hóa học của bạch cập gồm:

• Nước: 14.6%
• Tinh bột: 30.48%
• Glucose (đường nho): 1.5%
• Tinh dầu bay hơi
• Chất nhầy
• Polysaccharide (đường đa phân tử): Chủ yếu là bạch cập mannan, gồm 4 phần mannose (đường mannose) và 1 phần glucose (đường glucose).

Các nhóm tác giả nghiên cứu phân tích về thành phần hóa học của Bạch cập đã phân lập được 3 hợp chất rượu hexacosanoic 3- (4-hydroxy-3-methoxybenzol) -trans-acryliceylenate (1), Physcion (2) và cyclobalanol (3).

Quy kinh, tính vị

Theo y học cổ truyền, bạch cập quy kinh phế

Bạch cập có các vị và tính chất sau:

• Vị: Đắng, ngọt, hơi cay
• Tính: Hơi lạnh, se (sáp), không độc

Một số tài liệu ghi nhận khác nhau về tính vị:

• Thần Nông, Hoàng Đế: Vị cay
• Lý Thời Trân (Bản Thảo Cương Mục): Vị đắng, ngọt, hơi lạnh, có tính se
• Cổ tài liệu khác: Có ghi nhận vị rất lạnh hoặc hơi cay

Nhờ vị đắng, ngọt và tính hơi lạnh, bạch cập thường được dùng để cầm máu, làm lành vết thương, tiêu viêm, dưỡng phế và chữa ho có đờm.

Chỉ định của bạch cập

• Bổ phổi, cầm máu: Dùng trong trường hợp ho ra máu, chảy máu cam, tổn thương phổi gây xuất huyết.
• Làm lành vết thương, liền sẹo: Giúp co se vết loét, hỗ trợ tái tạo da trong trường hợp vết thương hở, vết loét lâu lành.
• Giảm sưng, tiêu viêm: Hỗ trợ điều trị mụn nhọt, áp xe, viêm loét da.
• Chữa bỏng, nứt nẻ: Dùng cho người bị bỏng nhiệt, bỏng nước sôi, tay chân nứt nẻ do khô lạnh.
• Hỗ trợ cầm máu vết thương do đứt tay, trầy xước, chấn thương ngoài da.

Lưu ý: Khi dùng bạch cập, cần đúng liều lượng và đúng tình trạng bệnh để đạt hiệu quả tốt nhất.

Chống chỉ định

Chống chỉ định khi dùng bạch cập:

• Không dùng cho người bị ho ra máu do ngoại cảm, hoặc người mắc bệnh lao phổi giai đoạn đầu (phế ung sơ khởi).
• Người bị thực nhiệt ở phổi và dạ dày cũng không nên sử dụng, vì bạch cập có tính sáp (se), có thể làm bệnh trầm trọng hơn.
• Không dùng chung với ô đầu (phản ô đầu) – một vị thuốc có độc tính mạnh.
• Kỵ lý thạch, hạnh nhân, nhân hạt mơ – những vị này có thể làm giảm tác dụng hoặc gây phản ứng không mong muốn.
• Không dùng khi mụn nhọt, áp xe đã vỡ mủ, đặc biệt tránh dùng chung với thuốc có tính hàn mạnh, vì có thể làm vết thương lâu lành.

Lưu ý: Nếu có bệnh lý nền hoặc đang dùng thuốc khác, nên tham khảo ý kiến thầy thuốc trước khi sử dụng bạch cập.

Công dụng – liều dùng

Công dụng

Theo tài liệu cổ, bạch cập vị đắng, tính bình, vào phế kinh. Có tác dụng bổ phế, sinh cơ, hoá ứ, cầm máu, dùng trong những trường hợp thổ ra máu, máu cam, chữa tà khí vào dạ dày, chứng huyết lỵ, nhiệt sang lâu khỏi.

Hiện nay bạch cập chủ yếu được dùng theo kinh nghiệm cổ của nhân dân, làm thuốc cầm máu, trong những trường hợp nôn ra máu, ho ra máu, chảy máu cam, lỵ ra máu, đau mắt đỏ, dùng ngoài đắp lên những mụn nhọt sưng tấy, bỏng lửa. Ngày dùng từ 4 đến 12g dưới dạng thuốc bột hay thuốc sắc.

Công dụng của bạch cập theo một số tài liệu y học Trung Hoa:

Thần Nông Bản Thảo Kinh: Điều trị mụn nhọt, lở loét, hoại tử mô, khí tà trong dạ dày, liệt cơ do phong độc.

Danh Y Biệt Lục: Trị bệnh nấm da, ghẻ ngứa do ký sinh trùng.

Dược Tính Luận: Giảm nhiệt kết tụ, chữa suy giảm chức năng sinh dục, trị mụn trứng cá, giúp da mịn màng.

Đường Bản Thảo: Trị nứt nẻ tay chân, có thể nhai rồi đắp lên da.

Nhật Hoa Tử Bản Thảo: Cầm máu, chữa bệnh lỵ, đau mắt đỏ, khối u, bệnh trĩ, vết thương do dao kiếm, sốt rét, bỏng, giảm đau, trị phong thấp.

Bản Thảo Đồ Kinh: Chữa vết thương do kim loại, vết loét lâu ngày không lành.

Lý Cao: Cầm máu trong các trường hợp ho ra máu.

Điền Nam Bản Thảo: Bổ phổi, giảm ho, trị lao phổi, cầm máu do ho ra máu, thu liễm khí phổi.

Trung Quốc Dược Thực Đồ Giám: Chữa bệnh bụi phổi (silicosis).

Liều dùng

Dùng đường uống:

• Dạng thuốc sắc: 3 – 9g (1 – 3 tiền) sắc uống.
• Dạng bột hoặc hoàn tán: Dùng theo chỉ định, thường phối hợp với các vị thuốc khác.

Dùng ngoài da:

• Dạng bột: Nghiền thành bột mịn, rắc trực tiếp lên vết thương để cầm máu, làm lành vết loét.
• Dạng bột trộn với nước hoặc dầu: Đắp lên vùng sưng tấy, vết bỏng hoặc vết thương hở để hỗ trợ làm lành.

Một số bài thuốc có vị bạch cập

Bài thuốc trị chảy máu cam:

• Bạch cập phơi khô, tán nhỏ, rây bột mịn.
• Uống 2 lần/ngày, mỗi lần 4 – 8g.
• Có thể lấy bông thấm thuốc nhét vào mũi để tăng hiệu quả.

Bài thuốc trị thổ huyết, chảy máu dạ dày:

• 100g bạch cập, 50g tam thất, tán bột.
• Ngày uống 6 – 12g, chia làm 2 – 3 lần uống trong ngày.

Bài thuốc chữa vết thương đang chảy máu:

• Bạch cập 20g, thạch cao 20g. Hai vị tán nhỏ, trộn đều, rắc lên vết thương rất chóng hàn miệng.
• Ngày rắc 2 – 3 lần lên vết thương.
• Ngoài ra, có thể dùng 20g bạch cập, 30g lá bông ổi, 10g gừng khô tán bột mịn, rắc lên vết thương giúp cầm máu ngay lập tức.

Bài thuốc trị ho ra máu:

• Bạch cập 63g, lá tỳ bà 12g, ngó sen 20g, a giao 12g.
• Tất cả tán bột làm hoàn.
• Mỗi lần 8g, ngày uống 2 lần, chiêu với nước đun sôi còn ấm.

Bài thuốc trị phế ung ho ra máu:

• Bạch cập 12g, xuyên bối mẫu 6g, bách hợp 12g, ý dĩ 20g, phục linh 12g.

Bài thuốc trị bỏng lửa:

• Bạch cập tán nhỏ, hoà với dầu vừng bôi lên.

Bài thuốc trị loét dạ dày, phân đen:

• 40g Bạch cập, 20g trầm hương và 20g Hoài Sơn (đã sao).
• Tất cả được tán thành bột mịn, mỗi lần uống 12-20g khi đói.

Bài thuốc trị bệnh phổi kết hạch, ho, khạc ra máu hay lao hang:

• Bạch cập tán nhỏ, uống mỗi lần 12g, liều dùng không hạn chế.

Bài thuốc trị nứt nẻ chân tay, nhất là vào những khi thời tiết hanh khô:

• 30g Bạch cập, 50g đại hoàng, 3g băng phiến (bocneol).