Mô tả
- Loài côn trùng cỡ lớn, dài 3 – 4 cm, toàn thân màu nâu sẫm.
- Đầu nhỏ, hình tam giác, mắt to. Râu hình sợi chỉ, hai cái dài choãi ra hai bên, hai cái ngắn hướng vào.
- Ngực to, ráp thẳng với đầu. Lưng phẳng, hai cánh ngắn rộng phủ đến nửa lưng, hai cánh dài, hẹp cuộn lại thành hình ống.
- Hai chân trước mập khỏe, có móng cứng dạng gai dùng để đào bới, hai chân giữa ngắn có đốt, hai chân sau dài có đốt và gai sắc.
- Đuôi có hai nhánh hẹp và dài.
Phân bố, sinh thái
Dế dũi là loài côn trùng sống chui rúc dưới đất, thường gặp ở đồng ruộng, bãi cỏ hoang hay sân vườn, tuy ít phổ biến hơn dế mèn. Chúng phân bố chủ yếu tại các vùng nhiệt đới của châu Á và châu Phi.
Ở Việt Nam, dế dũi xuất hiện nhiều từ tháng 7 đến tháng 9, thường thấy trên các ruộng lúa và hoa màu, nơi chúng có thể gây hại bằng cách cắn phá rễ và thân cây non. Loài này đẻ trứng dưới đất và hoạt động chủ yếu vào ban đêm.
Bộ phận dùng
Cả con dế dũi, còn được gọi trong y học cổ truyền là lậu cô hoặc thổ cẩu. Thường được thu bắt vào khoảng tháng 8 đến tháng 9.
- Sau khi bắt về, đem rửa sạch, chần qua nước sôi hoặc nhúng rượu để làm chết dế, rồi tiến hành loại bỏ cánh, râu, chân và đuôi. Sau đó, dế được phơi hoặc sấy khô.
- Có thể dùng ở dạng sống hoặc chế biến bằng cách nướng hoặc sao với cám cho đến khi có màu vàng thơm.
Tính vị, công năng
Dế dũi có vị mặn, tính hàn, không độc, có tác dụng lợi tiểu, thông trệ.
Công dụng
Tuệ Tĩnh (Nam dược thần hiệu) đã dùng dễ dũi trong những trường hợp sau:
Chữa đau nhức toàn thân
Dế dũi (đã bóc bỏ chân và càng) và sa nhân (bỏ vỏ ngoài), mỗi vị lượng bằng nhau. Phơi khô, sao vàng rồi tán thành bột mịn. Mỗi lần dùng 2–3g, uống với rượu để giảm đau mỏi mình mẩy.
Làm thuốc rút gai, dằm
Lấy 5–6 con dế dũi giã nát, thêm một ít nước, đắp trực tiếp vào chỗ có dị vật như gai, dằm. Thực hiện 4–5 lần mỗi ngày giúp đẩy dị vật ra ngoài.
Chữa cam tẩu mã (một dạng viêm loét miệng ở trẻ nhỏ)
Dế dũi (1 con) được bọc trong màng trắng trứng gà, đặt vào miệng con cóc. Sau đó bọc toàn bộ bằng đất sét rồi nung lửa đến khô. Lấy ra nghiền nhỏ thành bột, bôi nhiều lần vào tổn thương cho đến khi khỏi.
Hỗ trợ điều trị xơ gan cổ trướng
Dùng dế dũi (7 con, sấy khô), ếch xanh (2 con, bôi váng sữa, sấy khô) và vỏ quả bầu (20g, sao vàng). Tán tất cả thành bột, mỗi lần uống 8g với rượu khi đói, có tác dụng hỗ trợ tiêu trướng, lợi tiểu.
Chữa tiểu buốt, tiểu rắt (kinh nghiệm dân gian)
Dế dũi và muối ăn (lượng bằng nhau), sao khô, nghiền mịn rồi rây bột. Ngày uống 2 lần, mỗi lần 4–6g, dùng với rượu hâm nóng giúp giảm các triệu chứng đường tiết niệu.
