Rau muối

Mô tả

Cây rau muối là một loại cây thân thảo sống một năm, có chiều cao từ 30 – 150 cm.

Thân cây: Rau muối có thân thẳng đứng, to khỏe, trên thân có các đường gân dọc màu xanh hoặc tím đỏ. Cây phân nhiều nhánh, các nhánh mọc xiên lên hoặc lan rộng.

Lá cây: Hình dáng lá hình thoi hoặc hình mũi mác, dài khoảng 3 – 6 cm, rộng 2,5 – 5 cm. Đầu lá hơi nhọn hoặc hơi tù, gốc lá thon dần. Mặt trên lá thường không có phấn trắng, nhưng lá non có thể có lớp phấn màu tím đỏ; mặt dưới có một ít phấn. Mép lá có răng cưa không đều. Cuống lá dài gần bằng lá hoặc bằng một nửa chiều dài lá.

Hoa: Hoa của rau muối thuộc dạng lưỡng tính, mọc thành từng chùm hình bông hoặc hình chùy ở phần ngọn của thân và cành. Hoa có 5 cánh nhỏ, hình trứng rộng hoặc bầu dục, mặt ngoài có đường gờ dọc và phủ một lớp phấn trắng. Đầu cánh hoa hơi lõm, mép có màng mỏng. Hoa có 5 nhị, bao phấn nhô ra ngoài, nhụy có 2 đầu nhụy.

Hạt: Hạt rau muối bám sát vào vỏ quả, có dạng hình đĩa hai mặt lồi, đường kính 1,2 – 1,5 mm, mép hơi tù. Hạt có màu đen bóng, bề mặt có các đường rãnh nông. Phôi bên trong có hình vòng cung.
Cây rau muối thường mọc hoang dại ở nhiều nơi và được dùng làm thực phẩm hoặc thảo dược trong dân gian.

Phân bố, sinh thái

Rau muối là một loại cây dại có phạm vi phân bố rộng khắp thế giới, xuất hiện phổ biến ở các vùng ôn đới và nhiệt đới. Ở khu vực nhiệt đới, loài cây này chủ yếu sinh trưởng tại các vùng cao nguyên và khu vực có khí hậu mát mẻ.

Rau muối được thuần hóa từ lâu đời ở vùng Himalaya, nơi nó được trồng như một loại cây lương thực quan trọng. Ở Ấn Độ, cây này được sử dụng như một loại rau xanh truyền thống, xuất hiện thường xuyên trong các bữa ăn của người dân. Các bằng chứng khảo cổ học cho thấy rau muối từng được trồng để lấy hạt làm lương thực từ thời tiền sử ở châu Âu, chứng minh tầm quan trọng của nó trong chế độ ăn uống của con người từ rất sớm.

Tại Trung Quốc, rau muối có mặt ở hầu hết các vùng trên cả nước, sinh trưởng tốt trong nhiều điều kiện môi trường khác nhau. Với khả năng thích nghi linh hoạt và sức sống mạnh mẽ, loài cây này có thể phát triển cả trong tự nhiên lẫn trong môi trường canh tác.

Chi Chenopodium L. có 6 loài Việt Nam trong đó có loài rau muối lá to (C. polyspermum L.) là cây nhập nội, 5 loài còn lại là cây mọc tự nhiên. Loài rau muối nêu trên có nguồn gốc từ vùng cận nhiệt đới. Ở Việt Nam, cây phân bố chủ yếu ở các tỉnh từ Nghệ An, Thanh Hóa trở ra, thường mọc ở nơi đất ẩm như bãi sông, ruộng trồng hoa màu hay nương rẫy.

Sinh trưởng và phát triển của cây rau muối

Cây rau muối có khả năng thích nghi tốt với nhiều điều kiện môi trường khác nhau, từ vùng ôn đới đến cận nhiệt đới.

Cây rau muối có khả năng thích nghi rộng với nhiều điều kiện canh tác, khí hậu, loại đất, độ phì nhiêu và độ pH của đất. Cây ưa khí hậu mát mẻ, có thể sinh trưởng trong khoảng nhiệt độ từ 5 – 30°C, chịu hạn tốt, phát triển được cả trên đất nghèo dinh dưỡng và có khả năng chống chịu sương giá. Trong điều kiện đất màu mỡ và có đủ nước tưới, rau muối sinh trưởng mạnh mẽ, có thể đạt chiều cao tới 2m. Ngược lại, khi trồng trên đất khô cằn và kém dinh dưỡng, cây thường bị thấp lùn hơn. Thời gian ra hoa và kết quả kéo dài từ tháng 5 đến tháng 10 hằng năm.

Nhiệt độ thích hợp để hạt nảy mầm: Ở Ấn Độ, rau muối nảy mầm tốt nhất ở 10°C, trong khi ở Canada, nhiệt độ tối ưu là 25°C. Điều này cho thấy cây có thể phát triển theo mùa khác nhau tùy theo vùng khí hậu:

• Ở vùng ôn đới, rau muối là cây mùa hè (sinh trưởng mạnh vào mùa hè).
• Ở vùng cận nhiệt đới, cây lại hoạt động như cây mùa đông (sinh trưởng chủ yếu vào mùa đông).

Thời gian nảy mầm theo khu vực:

• Châu Âu: Có hai đợt nảy mầm chính: tháng 3 – 5 và tháng 8 – 10.
• Vùng khí hậu lạnh: Rau muối mọc nhiều nhất từ tháng 5 – 7, với đỉnh điểm vào cuối tháng 6.

Ảnh hưởng của độ dài ngày đến sự ra hoa:

• Cây có thể ra hoa ở mọi điều kiện ánh sáng, nhưng nếu tiếp xúc với chu kỳ sáng 8 giờ/ngày, quá trình ra hoa và trưởng thành sẽ diễn ra nhanh hơn.
• Trong môi trường có chu kỳ sáng dài hơn (16 – 18 giờ/ngày), cây sẽ phát triển to hơn, khỏe hơn. Điều này giải thích vì sao rau muối chủ yếu phân bố rộng rãi ở vùng ôn đới, trong khi ít xuất hiện ở khu vực gần xích đạo.

Nhờ khả năng thích nghi linh hoạt với điều kiện môi trường, cây rau muối có thể sinh trưởng ở nhiều nơi và thường được sử dụng như một nguồn thực phẩm hoặc thảo dược dân gian.

Bộ phận dùng

Toàn cây và quả già đã phơi khô

Thành phần hoá học

• Rau muối chứa saponin 8%. Hạt chứa cryptomeridiol và 8α – acetoxycryptomeridiol. Rễ Cao chiết methanol (50 microg/ml) các thành chứa N – trans – feruloyl – 4 – O – methyldopamin.
• Thân chứa 87,7% nước, 5,3% protein, 1,2% carbohydrate, 3,6% cellulose, 2,2% chất khoáng. Rau muối còn có Ca 32 mg%, P 2,8 mg% các vitamin.
• Rau muối chứa tinh dầu.

Tác dụng dược lý

Cây Cao chiết ethanol 50% toàn cây rau muối có tác dụng ức chế yếu hệ thần kinh trung ương và hạ nhiệt.

Tính vị, công năng

Rau muối có vị ngọt, tính bình, hơi độc, có tác dụng thanh nhiệt, lợi tiểu, sát trùng.

Công dụng

Giá trị ẩm thực và kinh tế

Rau muối có hàm lượng protein cao, đặc biệt giàu lysine và methionine – hai loại axit amin thiết yếu quan trọng cho cơ thể. Nhờ giá trị dinh dưỡng vượt trội, loại rau này được trồng phổ biến ở khu vực dãy Himalaya và miền Bắc Ấn Độ để làm rau ăn. Phần non của cây, bao gồm thân và lá, có thể dùng làm thực phẩm. Sau khi thu hoạch, rau muối thường được chần qua nước sôi để giảm bớt vị chát, sau đó có thể dùng làm rau trộn, nhân bánh hoặc nấu cháo. Ngoài ra, lá tươi sau khi rửa sạch còn có thể được dùng để nhúng lẩu hoặc chế biến theo nhiều cách khác nhau để bổ sung vào thực đơn hàng ngày.

Ngoài công dụng làm thực phẩm và dược liệu, rau muối còn có tiềm năng kinh tế đáng kể. Hạt của cây có hàm lượng dầu cao, chứa nhiều axit béo không bão hòa có lợi cho sức khỏe như axit linoleic, axit oleic và axit alpha-linolenic, trong khi hàm lượng axit erucic có hại lại rất thấp. Nhờ đặc điểm này, rau muối được xem là một nguồn nguyên liệu tiềm năng cho ngành sản xuất dầu thực vật mới. Bên cạnh đó, cây rau muối còn có thể được sử dụng làm thức ăn xanh cho gia súc và gia cầm, giúp bổ sung dinh dưỡng và cải thiện năng suất chăn nuôi.

Giá trị dược liệu

Rau muối không chỉ là một loại thực phẩm mà còn có công dụng trong y học cổ truyền. Các bộ phận như toàn cây non, hạt hoặc quả đều có thể dùng làm thuốc. Phần thân và lá non được xem là một loại dược liệu trong Đông y với vị ngọt, tính bình, có tác dụng thanh nhiệt, trừ thấp, giải độc, tiêu sưng, sát trùng và giảm ngứa. Dược liệu này thường được sử dụng để hỗ trợ điều trị sốt, ho, kiết lỵ, tiêu chảy, đau bụng, thoát vị, đau răng, chàm, nấm da, bạch biến, nhọt và vết côn trùng cắn. Hạt và quả của rau muối có vị ngọt hơi đắng, tính lạnh, hơi độc, giúp thanh nhiệt, lợi tiểu và hỗ trợ loại bỏ các bệnh liên quan đến ứ đọng độ ẩm trong cơ thể.

Rau muối được dùng trị bệnh ngoài da, nước sắc của rau ngậm súc miệng chữa sâu răng, rửa các mụn lở, và giã đắp các vết thương sâu bọ cắn hoặc chữa eczema, bệnh nấm da. Còn được dùng làm thuốc lợi tiểu, chữa bí tiểu tiện.

• Ở Ấn Độ, rau muối được coi là có tác dụng diệt giun sán, nhuận tràng, lợi tiểu, làm ăn ngon, làm thuốc bổ và thuốc kích dục, trị bệnh về và bệnh to lách.

Bài thuốc có rau muối

Chữa bí tiểu tiện, bụng chướng:

• Rau muối, lá đa lông, mỗi vị 20 – 30g, sắc uống ngày một thang.
• Dùng ngoài lá rau muối giã đắp vào rốn làm cho tiểu tiện được.