Mô tả
- Cây bụi leo, gốc hóa gỗ, cao khoảng 3m. Thân mảnh, có lông quăn lai, màu nâu.
- Lá mọc so le, hình trứng rộng hoặc gần tròn, dài 1 – 2,5 cm, gốc tròn hoặc bằng, đầu tù, mặt dưới có vảy và điểm tuyến, gần bên mép.
- Cụm hoa mọc ở kẽ lá thành chùy dạng tán gài, dài 5 – 10 mm, có lông mềm màu nâu. Hoa mẫu 5; đài có răng hình trứng đính nhau ở gốc; tràng có cánh rời, hình tròn dài; hoa đực có nhị dài bằng hoặc hơi dài hơn cánh hoa, đính ở gốc, bao phấn hình tròn hoặc hình trứng rộng, nhụy tiêu giảm; hoa cái có nhụy dài bằng cánh hoa.
- Quả nang, tròn, đường kính 4-6mm.
Phân bố, sinh thái
Thiên lý hương phân bố ở một số nước nhiệt đới châu Á, như Ấn Độ, Myanmar, Trung Quốc, Inđônêxia và Việt Nam.
Ở nước ta, chỉ gặp ở các tỉnh miền núi Lạng Sơn (Tràng Định, Bắc Sơn), Vĩnh Phúc (núi Tam Đảo), Hòa Bình (Tân Lạc, Mai Châu), Nghệ An và Gia Lai.
Thiên lý hương là cây chịu bóng hoặc hơi ưa sáng, thường mọc lẫn trong các kiểu rừng kín thường xanh đã bị xáo trộn, do khai thác gỗ; cây còn sót lại trong các hốc nương rẫy hay ven đồi; độ cao thường dưới 600m. Cây ra hoa quả nhiều hàng năm, nhất là ở những cành ở phía trên được chiếu sáng nhiều; nhân giống tự nhiên bằng hạt; tái sinh chồi khỏe sau khi bị chặt.
Theo kinh nghiệm của đồng bào dân tộc Tày ở Lạng Sơn và dân tộc Mường ở Hòa Bình, thiên lý hương là một cây thuốc quý, nhất là phần rễ của nó. Do đó, cây đã bị khai thác nhiều, hiện nay đã trở nên hiếm dần. Cần chú ý bảo vệ.
Bộ phận dùng
Rễ và cành già – Radix et Ramulus Embeliae Parviflorae.
Theo kinh nghiệm của đồng bài dân tộc Tày ở Lạng Sơn và dân tộc Mường ở Hòa Bình, thiên lý hương là cây thuốc quý, nhất là phần rễ của nó. Do đó cây đã bị khai thác nhiều, hiện nay đã trở nên hiếm dần.
Thành phần hóa học
Theo Chen Jiayuan và cs., 1998, 4 chất chiết từ dịch chiết ether dầu hoả của thân rễ cây thiên lý hương, 3 chất được nhận dạng là ethyl metisssat, acid n-triacontanoic và α – spinasterol bằng các phương pháp phân tích hóa học và quang phổ. Chất thứ tư là hydroxybenzoquinon (CA 129.313 340).
Công dụng
Ở Trung Quốc, rễ và cành thiên lý hương được dùng làm thuốc kinh hoạt huyết, trừ thấp bổ thận.
