Bòn bọt

Mô tả cây

Cây nhỏ, cao vài mét hoặc cây nhỏ thường mọc thành bụi. Cành non màu đỏ tím, nhiều lông. Lá mọc so le, phiến dày, hình bầu dục hoặc hình trứng, dài 6–8 cm, rộng 2–3 cm, gốc tròn, đầu thuôn thành mũi nhọn, hai mặt đều có lông mềm, mặt dưới dày hơn; lá kèm hình tam giác hẹp trông như gai nhọn.

Cụm hoa mọc ở kẽ lá thành xim co, 2–3 hoa nhỏ gồm hoa đực và hoa cái; hoa đực có 6 lá đài, hình bầu dục, xếp thành 2 vòng, lá ở vòng ngoài phủ đầy lông ở cả hai mặt, lá ở vòng trong chỉ có lông ở mặt ngoài; nhị 3; hoa cái cũng có 6 lá đài rộng hơn, bầu hình cầu có 4 ô, phủ đầy lông màu trắng vàng.

Quả nang, hình cầu dẹt có múi, lõm ở đỉnh, có lông, đường kính 8mm, cao 4mm, khi chín màu đỏ hồng; hạt hình 3 cạnh, màu đỏ.

Mùa hoa quả: tháng 5–7.

Phân bố, thu hái và chế biến

Glochidion Forst. et Forst. f. là một chi tương đối lớn, bao gồm hầu hết là cây bụi, một số là cây gỗ nhỏ, phân bố chủ yếu ở vùng nhiệt đới châu Á.

Ở Việt Nam, chi này có 22 – 24 loài, 4 loài được dùng làm thuốc, trong đó bòn bọt là cây phân bố khá phổ biến ở hầu hết các tỉnh thuộc vùng núi thấp (dưới 1000m), trung du và đồng bằng. Cây còn thấy ở một số nước như Trung Quốc, Lào, Thái Lan…

Bòn bọt là cây ưa sáng và có thể hơi chịu bóng. Cây mọc ở nơi dài nắng thường chỉ cao dưới 1m và phân cành nhiều. Bòn bọt còn có khả năng chịu hạn tốt, mọc được cả ở những đồi đất khô cằn, nhờ bộ rễ rất phát triển, lá có nhiều lông hạn chế được sự thoát hơi nước. Cây ra hoa quả hàng năm. Quả chín thường bị chim ăn, do đó, hạt có điều kiện phát tán rộng rãi khắp nơi.

Do tính chất ưa sáng và khả năng mọc nhanh, bòn bọt cũng được coi là một loài cây tiên phong trên đất sau nương rẫy.

Bộ phận dùng

Lá và rễ, thu hái quanh năm, rửa sạch thái nhỏ, phơi khô.

Thành phần hoá học

Bòn bọt chứa tanin, saponin steroid.

Tác dụng dược lý

Nước sắc toàn cây bòn bọt bằng phương pháp khuếch tán thuốc trên môi trường nuôi cấy, có tác dụng ức chế sự phát triển của các vi khuẩn Staphylococcus aureus và Bacillus pyocyaneus.

Tính vị, công năng

Bòn bọt có vị nhạt, chát, tính bình, có tác dụng lợi thấp, thanh nhiệt, lợi tiểu, tiêu thũng, thư cân, hoạt lạc (giãn gân cốt, thông mạch lạc), giải độc do dị ứng sơn.

Công dụng và liều dùng

Lá bòn bọt chữa viêm da do dị ứng sơn, mẩn ngứa, mề đay, eczema. Lá tươi hoặc phơi khô đun sôi lấy nước sắc rửa, hoặc cô thành cao bôi.

Theo kinh nghiệm nhân dân, một số nơi dùng lá bòn bọt giã nhừ vắt lấy nước uống, hã đắp lên vết rắn độc cắn. Nếu chưa cứng hàm có thể nhai lá nuốt nước.

Các bệnh viện như Viện Quân Y 108, Bệnh viện Bắc Giang đã dùng lá bòn bọt điều trị một số trường hợp phù thũng, kết quả đối với phù do thiếu dinh dưỡng và phù do bệnh thận là rất khả quan. Đã dùng bòn bọt điều trị 11 trường hợp phù do thận, kết quả hồi phục 9 trường hợp, còn hai trường hợp không kết quả, đối với phù do suy tim ở giai đoạn đầu khi công năng tim còn bù trừ được thì bòn bọt thể hiện có tác dụng điều trị, còn đối với phù do suy tim lâu ngày lại không có kết quả. Qua điều trị, các tác giả đều thống nhất là bòn bọt có tác dụng lợi tiểu rõ rệt. Việc sử dụng bòn bọt trong điều trị không thấy có biến chứng đáng kể trên lâm sàng.

Rễ bòn bọt chữa viêm ruột, tiêu hóa kém, đi ngoài, hen suyễn, đau khớp thấp. Ngày dùng 15g sắc nước uống.

Bài thuốc có bòn bọt

1. Chữa phù thũng:

Lá bòn bọt (100g), sắc với nước 900ml, cô còn lại 300ml. Mỗi ngày uống 100ml chia làm 2 lần.

2. Chữa dị ứng sơn:

Lá bòn bọt (300g), sắc với nước 1500ml, cô còn lại 500ml, thêm 100ml glycerin khuấy đều. Có thể bảo quản trong vòng một tháng. Để phòng viêm da do dị ứng sơn, trước khi tiếp xúc với sơn bôi vào bộ phận da dễ bị viêm, nếu đã bị viêm thì bôi nhiều lần trong ngày.

3. Chữa viêm ruột, lỵ, hen suyễn:

Rễ bòn bọt (15g), sắc nước uống.

Nguồn: Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam