Mục lục
Mô tả đặc điểm của cây đậu mèo
Đậu mèo (Mucuna pruriens) là một loại cây họ đậu, có thể là cây hàng năm hoặc cây lâu năm ngắn ngày.
Thân:
- Là cây dây leo, có thể dài từ 6 – 18 mét.
- Thân mảnh, có lớp lông mịn nhẹ.
- Có rễ cọc và nhiều rễ phụ dài 7 – 10 mét.
Lá:
- Mọc so le, có 3 lá chét (trifoliolate).
- Hình trái xoan, kích thước khoảng 5 – 15 cm dài và 3 – 12 cm rộng.
- Có lớp lông mịn nhẹ.
Hoa:
- Mọc thành chùm rủ xuống (inflorescence raceme).
- Màu sắc từ trắng đến tím đậm.
Quả:
- Dài 10 – 12,5 cm, có hình dạng hơi cong.
- Mỗi quả chứa 2 – 6 hạt.
- Bên ngoài có lông mịn màu trắng xám hoặc cam, có thể gây ngứa khi chạm vào.
Hạt:
- Hình bầu dục, kích thước khoảng 1,2 – 1,5 cm dài, 1 cm rộng và 0,5 cm dày.
- Màu sắc đa dạng: đen bóng, trắng hoặc nâu có đốm đen.
Nguồn gốc và điều kiện sinh trưởng của cây đậu mèo
Nguồn gốc:
- Cây đậu mèo có nguồn gốc từ Nam Á và Malaysia. Về sau, nó được trồng rộng rãi ở vùng nhiệt đới.
- Vào cuối thế kỷ 19, cây được đưa vào miền nam nước Mỹ, sau đó lại được tái du nhập trở lại các vùng nhiệt đới vào đầu thế kỷ 20.
- Ở Việt Nam, đậu mèo có rải rác ở các tỉnh miền núi, đặc biệt từ Quảng Bình trở ra.
Phân bố và điều kiện sinh trưởng:
Cây có thể phát triển từ mực nước biển đến độ cao 2.100 mét.
Thích hợp với khí hậu nóng, ẩm, lượng mưa hàng năm từ 650 – 2.500 mm.
Cần mùa sinh trưởng không có sương giá và kéo dài trong những tháng mưa.
Có thể mọc trên nhiều loại đất, từ đất cát đến đất sét, nhưng thích hợp nhất với đất nhẹ, thoát nước tốt và có độ chua cao.
Cây thường leo lên các loại cây bụi hay cỏ cao ở các quần hệ thứ sinh ven rừng kín, ở đồi hay trảng cây bụi trên đất nương rẫy mới bỏ hoang. Đậu mèo là cây ưa sáng, ra hoa nhiều, tái sinh tự nhiên chủ yếu từ hạt. Vòng đời của cây từ khi mọc đến khi tàn lụi kéo dài khoảng 4-5 tháng.
Đậu mèo là loại cây không được ưa chuộng, do lông của cây thường gây mẩn ngứa khi va chạm.
Bộ phận dùng
- Hạt lấy ở những quả chín, phơi khô. Rễ thu hái quanh năm, phơi khô.
Thành phần hoá học của đậu mèo
- Hạt đậu mèo chứa protein, calci, phosphor, sắt, Mg chất Dopa, glutathion, lecithin, acid gallic và glucosid. Hạt có chứa các alcaloid.
Tác dụng dược lý của cây đậu mèo
- Đậu mèo cho chuột cống trắng ăn có tác dụng gây hạ đường máu trên chuột bình thường, nhưng không gây hạ trên chuột được gây đái tháo đường thực nghiệm với aloxan.
Tính vị, công năng
- Lông ngứa của cây khi chạm vào người sẽ gây mẩn ngứa khó chịu, khi va vào mắt sẽ gây đau mắt nguy hiểm. Hạt có tính xổ và sát trùng, hút độc.
Công dụng của đậu mèo
Công dụng chữa bệnh
1. Hỗ trợ các bệnh về thần kinh
- Bệnh Parkinson: Hạt đậu mèo chứa L-dopa, một tiền chất của dopamine, giúp cải thiện chức năng dẫn truyền thần kinh, hỗ trợ điều trị bệnh Parkinson.
- Rối loạn tâm trạng: Đậu mèo đã được sử dụng trong y học cổ truyền để hỗ trợ cải thiện tâm trạng và điều trị các rối loạn liên quan.
- Giảm độc tính thần kinh: Hạt đậu mèo có tác dụng bảo vệ hệ thần kinh trước tình trạng nhiễm độc thần kinh, đặc biệt là các vấn đề liên quan đến Parkinson.
2. Hỗ trợ cải thiện chức năng sinh lý nam giới
- Tăng cường sinh lực nam giới: Hạt đậu mèo được sử dụng như một chất kích thích tình dục tự nhiên, giúp cải thiện sinh lực và ham muốn ở nam giới.
- Hỗ trợ điều trị rối loạn cương dương: Loại cây này được dùng để cải thiện tình trạng rối loạn cương dương, giúp nam giới duy trì khả năng sinh lý khỏe mạnh.
3. Công dụng khác trong y học
- Giảm đau viêm khớp: Đậu mèo được sử dụng trong điều trị viêm khớp, giúp giảm sưng viêm và đau nhức xương khớp.
- Đậu mèo giúp giảm hấp thụ cholesterol trong ruột, từ đó hỗ trợ kiểm soát mỡ máu. Điều này giúp giảm gánh nặng cho hệ tim mạch, hạn chế nguy cơ xơ vữa động mạch.
- Đậu mèo có thể giúp ổn định lượng đường trong máu, hỗ trợ tuyến tụy sản xuất insulin. Nhờ đó, nó có thể giúp người có nguy cơ cao bị tăng đường huyết kiểm soát tình trạng này tốt hơn.
- Hút nọc độc rắn cắn: Nhân dân thường dùng hạt bổ đôi đắp hút nọc độc rắn cắn.
- Chống ký sinh trùng: Quả đậu mèo có tác dụng tẩy giun sán, giúp loại bỏ ký sinh trùng đường ruột. Ở Ấn Độ, hạt được dùng trục giun đũa; người ta nghiền hạt ra, lẫn với mật ong hay xi rô làm thành thuốc dẻo ngọt dùng ăn trong 4-5 ngày với liều 15g đối với người lớn và 4g đối với trẻ em. Hạt cũng được dùng làm thuốc tẩy xổ, nhưng với liều quá cao có thể gây rối loạn đường ruột và có thể gây tử vong. Ở Lào, người ta sử dụng rễ làm thuốc.
- Chống viêm: Hạt đậu mèo có khả năng giảm viêm, hỗ trợ điều trị các bệnh liên quan đến phản ứng viêm trong cơ thể.
Sử dụng làm thực phẩm
Đậu mèo là một loại thực vật giàu dinh dưỡng, chứa nhiều protein, tinh bột và vitamin có lợi cho sức khỏe. Lá non, quả non và hạt có thể ăn được. Ở Indonesia, hạt đậu mèo được dùng làm “tempeh” – một loại thực phẩm lên men. Ở Trung Mỹ, nó còn được dùng làm chất thay thế cà phê.
Tuy nhiên, nếu không được chế biến đúng cách, nó có thể gây ngộ độc nghiêm trọng cho cơ thể. Nguyên nhân chính là do trong đậu mèo có chứa toxin glycoside, một hợp chất có khả năng ức chế men cholinesterase, dẫn đến rối loạn hệ thần kinh và gây ra các triệu chứng ngộ độc.
Khi ăn phải đậu mèo chưa qua xử lý đúng cách, cơ thể có thể xuất hiện các dấu hiệu ngộ độc từ nhẹ đến nặng. Các triệu chứng thường gặp bao gồm nhức đầu, buồn nôn, nôn mửa, đau bụng, tê bì chân tay. Trong trường hợp nghiêm trọng, người bị ngộ độc có thể bị co đồng tử, tụt huyết áp, khó thở và thậm chí là hôn mê. Nếu không được can thiệp kịp thời, ngộ độc đậu mèo có thể gây nguy hiểm đến tính mạng.
Để tránh ngộ độc, việc chế biến đậu mèo đúng cách là vô cùng quan trọng. Trước khi sử dụng, hạt đậu mèo cần được ngâm nước từ 24 – 48 giờ, thay nước nhiều lần để loại bỏ bớt độc tố. Sau đó, cần luộc đậu mèo trong nước sôi ít nhất 30 – 60 phút rồi đổ bỏ nước luộc để giảm tối đa lượng chất độc còn sót lại. Ngoài ra, các phương pháp phơi khô, rang hoặc lên men cũng có thể giúp làm giảm hàm lượng độc tố trong đậu mèo, giúp an toàn hơn khi sử dụng.
Nếu sau khi ăn đậu mèo, bạn cảm thấy chóng mặt, buồn nôn, tê liệt chân tay hoặc khó thở, hãy ngừng ăn ngay lập tức và nhanh chóng đến bệnh viện để được cấp cứu kịp thời. Không nên chủ quan vì ngộ độc từ đậu mèo có thể tiến triển nhanh và gây nguy hiểm đến tính mạng.
Làm thức ăn cho gia súc
Đậu mèo là một loại cây họ đậu có giá trị làm thức ăn gia súc. Thân và lá có thể dùng làm thức ăn cho gia súc nhai lại dưới dạng cỏ, cỏ khô hoặc thức ăn ủ chua, trong khi quả và hạt có thể nghiền thành bột và cho cả gia súc nhai lại và gia súc đơn vị vị giác ăn. Quả đậu và hạt của nó có thể được nghiền thành một bữa ăn giàu protein và có thể cho tất cả các loại gia súc ăn, mặc dù với số lượng hạn chế ở gia súc đơn vị vị giác.
Quản lý cây đậu mèo làm thức ăn chăn nuôi:
1. Trồng xen canh và năng suất
Đậu mèo thường được trồng xen với ngô, kê, lúa miến hoặc mía để tận dụng cây trụ đỡ.
Cây có thể phát triển tốt ngay cả trong điều kiện đất nghèo dinh dưỡng và khô hạn, nơi các loại đậu khác khó sinh trưởng.
Năng suất:
- 10 – 35 tấn vật liệu xanh/ha
- 250 – 3.300 kg hạt/ha (tùy điều kiện canh tác).
2. Thu hoạch
Thu hoạch quả: Khi vỏ chuyển từ xanh sang nâu sẫm hoặc đen (khoảng 215 – 255 ngày sau gieo ở Malaysia). Quả thường được thu hái bằng tay.
Thu hoạch làm thức ăn chăn nuôi:
- Cho chăn thả trực tiếp: Khi quả chín, gia súc có thể vào bãi cỏ để ăn. Ở Hawaii, khi thả gia súc vào đồng 170 – 220 ngày sau gieo, thu được 19 tấn cỏ tươi/ha và 3,85 tấn hạt/ha.
- Cắt làm thức ăn tươi: Nếu dùng làm thức ăn chăn nuôi, cây nên được cắt khi quả còn non (90 – 120 ngày sau gieo). Thu hoạch vào 120 ngày sẽ cho sản lượng và chất dinh dưỡng tối ưu.
- Ở Malaysia, thu hoạch lứa đầu tiên sau 2 tháng gieo, cắt định kỳ 5 tuần/lần, để lại chiều cao 30 cm, sẽ cho năng suất ổn định (20 – 35 tấn cỏ tươi/ha, tương đương 8,2 – 16,4 tấn chất khô/ha).
3. Dạng bảo quản thức ăn chăn nuôi
Làm cỏ khô (hay): Do cây mọc rậm và đan vào nhau nên rất khó thu hoạch và phơi khô. Năng suất trung bình 2,8 – 3,6 tấn cỏ khô/ha.
Làm ủ chua (silage):
- Đậu mèo có thể được ủ chua nhưng khó thu hoạch, nên dùng máy cắt dạng đập thay vì máy cắt thông thường.
- Cây thường được trộn với ngô, lúa miến hoặc cỏ voi để ủ chua.
- Để dễ thu hoạch hơn, nên trồng riêng đậu mèo và cây trộn ủ, sau đó trộn chung khi ủ.
Đậu mèo là nguồn thức ăn chăn nuôi giàu dinh dưỡng, có thể dùng dưới dạng cỏ tươi, cỏ khô hoặc thức ăn ủ chua. Tuy nhiên, cần chú ý đến cách trồng, thu hoạch và bảo quản để tận dụng tối đa giá trị dinh dưỡng của cây.
Trồng làm cây che phủ đất
1. Bảo vệ đất và cải thiện độ màu mỡ
Đậu mèo là một loại cây sinh trưởng rất nhanh và có thời gian phát triển dài ở những vùng không có sương giá. Nhờ đặc tính này, đậu mèo có thể bảo vệ đất trong mùa mưa, giúp ngăn chặn xói mòn đất do mưa lớn.
Là một loại cây họ đậu, đậu mèo có khả năng cố định đạm (N) trong đất, giúp cải thiện độ màu mỡ mà không cần sử dụng phân bón hóa học. Cụ thể, mỗi hecta đậu mèo có thể tạo ra hơn 10 tấn sinh khối trên mặt đất, đồng thời cố định khoảng 331 kg N/ha, tương đương với 1.615 kg phân amoni sunfat. Ngoài ra, nó còn cung cấp 100 kg kali (K)/ha và 20 kg phốt pho (P)/ha, những dưỡng chất quan trọng cho cây trồng.
Nhờ tác dụng này, đậu mèo thường được trồng xen với ngô hoặc luân canh trong mùa mưa để cải tạo đất trước khi trồng ngô vụ khô. Người ta đã ghi nhận năng suất ngô có thể tăng thêm 500 kg – 2 tấn/ha sau khi đất được nghỉ một năm với cây đậu mèo.
2. Làm cây che phủ đất chống xói mòn
Đậu mèo thường được sử dụng làm cây che phủ và phân xanh vì không cần làm đất quá kỹ mà vẫn phát triển tốt. Trong các hệ thống canh tác xen canh với ngô, đậu mèo phát triển nhanh, giúp hấp thụ dưỡng chất, bảo vệ đất khỏi mưa lớn trong mùa mưa. Khi cắt tỉa, lớp lá dày của cây tạo thành một lớp phủ trên mặt đất, giúp chống xói mòn và hạn chế cỏ dại mọc trở lại. Đồng thời, nó cũng giúp giữ ẩm cho đất, đặc biệt hữu ích trong những khu vực có mùa khô kéo dài.
Đậu mèo còn được trồng trong các đồn điền cao su, dừa, cam và chuối để bảo vệ đất và cung cấp chất hữu cơ tự nhiên. Ví dụ, ở Sri Lanka, đậu mèo đã được sử dụng rộng rãi để che phủ đất trong các vườn dừa, giúp cải thiện độ ẩm và dinh dưỡng cho cây trồng.
3. Kiểm soát cỏ dại và sâu bệnh
Một lợi ích khác của đậu mèo là khả năng khống chế cỏ dại hiệu quả. Khi phát triển mạnh, tán lá rộng của cây tạo thành một lớp phủ dày, ngăn chặn ánh sáng mặt trời và làm ức chế sự phát triển của cỏ dại. Đây là một trong những giải pháp tự nhiên giúp phục hồi đất bị nhiễm cỏ khó trị như cỏ gấu (Cyperus), cỏ tranh (Imperata cylindrica) hay cỏ voi hoang dã (Saccharum spontaneum).
Ngoài ra, đậu mèo còn có khả năng hạn chế sâu bệnh hại cây trồng. Tại Brazil, người ta sử dụng đậu mèo để luân canh với cây bông, giúp giảm nguy cơ nhiễm bệnh Fusarium oxysporum – một loại nấm gây hại phổ biến. Cây đậu mèo cũng giúp kiểm soát tuyến trùng (Meloidogyne incognita), một loài gây hại nghiêm trọng đến rễ cây trồng.
Nhờ những lợi ích vượt trội như bảo vệ đất, cải tạo độ màu mỡ, kiểm soát cỏ dại và sâu bệnh, đậu mèo là một lựa chọn lý tưởng cho canh tác bền vững. Việc trồng đậu mèo không chỉ giúp giảm chi phí phân bón hóa học mà còn tăng năng suất cây trồng và bảo vệ môi trường, mang lại lợi ích lâu dài cho đất đai và nông dân.
Nguồn tham khảo: https://www.feedipedia.org/node/270
