Mô tả
- Loại thú rừng nhỏ ăn thịt dài 80 – 100 cm, kể cả đuôi, nặng 3 – 5 kg.
- Thân mảnh, mõm dài, nhọn, tai ngắn tròn, đuôi to và dài.
- Bốn chân ngắn, có lông màu nâu, bàn chân cũng được phủ một lớp lông rất dày.
- Bộ lông dày mềm, màu xám vàng điểm những vệt hoặc đốm sẫm ở hai bàn chân, những sọc dài màu nâu hay đen suốt dọc sống lưng và nhiều khoanh tròn không đều cũng màu thẫm (thường là 7) ở đuôi.
Con đực có túi xạ (tuyến xạ) nằm ở khoảng giữa hậu môn và cơ quan sinh dục to bằng quả đổi nhỏ.
Ngoài ra, một số loài động vật khác cũng tiết ra xạ hương như cầy hương Mã Lai (Viverricula malaccensis Gray), cầy mực (Arctictis binturong Raffles) và cầy voi (Paradoxurus hermaphroditus Pallas).
Phân bố, sinh thái
Cầy hương là loài thú thuộc họ Cầy (Viverridae), phân bố chủ yếu ở Ấn Độ, Trung Quốc và các nước Đông Nam Á. Tại Việt Nam, cày hương có mặt ở hầu khắp các tỉnh trung du và miền núi, thường xuất hiện tại các khu vực rừng rậm, ven suối, ven đồi, nương rẫy và đôi khi cả ở những nơi hoang vắng gần khu dân cư.
Loài này sống đơn độc, tuy nhiên theo một số tài liệu, như Thú rừng Tây Nguyên (Tập II – Thiện Lương), cầy hương đôi khi đi theo cặp (một đực, một cái). Khi bị phát hiện (thường do mùi xạ đặc trưng từ con đực) con cái có xu hướng “hy sinh” bằng cách để con đực chạy thoát, nên việc săn bắt thường chỉ thu được cá thể cái, khiến túi xạ (chỉ có ở con đực) rất hiếm khi thu được.
Cầy hương là loài ăn đêm, đặc biệt hoạt động mạnh vào những đêm trăng sáng hoặc thời điểm cuối kỳ trăng. Chúng có chế độ ăn tạp, bao gồm các loài động vật nhỏ như ếch nhái, chuột, thằn lằn, giun đất, côn trùng, chim nhỏ, rắn, cua, cá, ốc, cũng như các loại củ, quả và thậm chí cả gia cầm như gà, vịt.
Một tập tính nổi bật của cầy hương là khả năng phát ra mùi xạ mạnh khi gặp nguy hiểm, như một cách để đánh lạc hướng kẻ thù. Chính mùi xạ này cũng khiến chúng dễ bị phát hiện bởi con người. Vào mùa xuân, con đực tiết ra mùi xạ thơm đặc trưng nhằm thu hút con cái đến giao phối. Mùa sinh sản thường rơi vào thời điểm hè – thu, cầy cái đẻ mỗi lứa từ 2–4 con. Cầy con trưởng thành vào khoảng 2 năm tuổi.
Bộ phận dùng
Xạ hương (chất thơm trong túi xạ của cây hương)
Túi xạ hình hạt đậu, bên ngoài có da bao bọc và lông che phủ. Bỏ phần lông, thịt và mỡ bám ở ngoài túi, buộc chặt miệng túi, treo trên giàn bếp cho khô. Khi dùng, cắt túi ra, nạo chất sánh đặc như sữa, màu như sáp ong, vào lọ, đậy kín, rồi đốt lửa nhẹ cho cháy hết lông ở bên ngoài túi, làm nhiều mảnh, ngâm với rượu để làm rượu xạ.
Thành phần hóa học
Xạ hương chứa chất thơm là muskon, chất nhựa, chất béo, chất nhầy, protein, cholesterin, calci và muối kali.
Tính vị, công năng
Theo y học cổ truyền, xạ hương có vị cay, mùi thơm mạnh, tính ấm, có tác dụng khai khiếu, trấn tâm, chống độc, tiêu viêm, giảm đau, thông kinh.
Công dụng
Xạ hương lấy từ túi xạ của cầy hương được sử dụng trong nhiều lĩnh vực:
Trong dược liệu, xạ hương có vị cay, tính ấm, tác dụng khai khiếu, hoạt huyết, trừ phong thấp, được dùng để hỗ trợ điều trị các chứng trúng phong, mê sảng, co giật, mụn nhọt, lở loét, phù thũng, thấp nhiệt, nội thương tích tụ.
- Liều dùng thông thường: 0,04–0,1g mỗi ngày.
- Là thành phần chính trong nhiều bài thuốc cổ phương như “Nhận đơn” và “Lục thần hoàn”, vốn đã được sử dụng và đánh giá cao từ lâu trong Đông y.
Trong công nghiệp, xạ hương là nguyên liệu quan trọng để chế tạo nước hoa, xà phòng thơm và các sản phẩm hương liệu cao cấp nhờ mùi thơm đặc trưng, mạnh và bền lâu.
Ở miền núi, có vùng người ta dùng xạ hương làm thuốc hạn chế sinh đẻ. Xạ hương có thể gây trụy thai, vì vậy phụ nữ mang thai tuyệt đối không được sử dụng hoặc tiếp xúc với xạ hương. Tại một số vùng núi như Tây Nguyên, người dân còn có tục lệ không mang túi xạ về nhà mà đem phơi khô và giấu trong rừng để tránh ảnh hưởng tới phụ nữ trong làng.
- Thịt cầy hương được đánh giá là thơm ngon, có giá trị dinh dưỡng cao. Đồng bào Tày ở biên giới phía Bắc còn sử dụng thịt cầy hương để hỗ trợ điều trị ung thư tử cung. Cách dùng: thịt cầy hương được làm sạch, thái nhỏ, sấy khô, tán bột mịn, mỗi ngày uống 10–20g.
- Da cầy hương (15g, cạo sạch lông), thổ phục linh (10g), kim ngân hoa (10g), mai mực (10g), ý dĩ (10g), bồ cu vẽ (8g), hoạt thạch (8g). Tất cả phơi khô, sắc với 400 ml nước còn 100 ml, uống làm hai lần trong ngày. Bài thuốc này được dùng để hỗ trợ điều trị mụn nhọt, chốc lở ngoài da.
Ghi chú:
Cầy hương là loài động vật có ích, cần được bảo vệ, vì góp phần kiểm soát sinh học trong tự nhiên. Chúng tiêu diệt nhiều loài vật gây hại cho con người và mùa màng như chuột, rắn, côn trùng, sâu bọ.
