Mô tả
Loài nấm nhỏ, có thân hình trụ, mảnh, dài 3 – 6 cm, có thể đến 10 – 11 cm, đặc khi còn non sau trở nên rỗng giữa. Phần dưới thân nấm to, thuôn dần về phía ngọn, kết thúc bằng một phần rộng loe thành hình thoi, đầu nhọn, đường kính 2,5 – 6 mm, phần này có vẻ ngoài sần sùi, lấm tấm những hạt nhỏ mà khi soi kính hiển vi đó là tử nang xác (bộ phận sinh sản).
Tử nang xác hình trứng hay hơi tròn, trong chứa các nang hình sợi, có cuống ngắn. Trong nang có nhiều bào tử ngăn vách riêng biệt.
Phân bố, sinh thái
Vị thuốc (dược liệu) đông trùng hạ thảo tự nhiên được tìm thấy chủ yếu trên vùng cao nguyên Vân Nam, Tây Tạng của Trung Quốc.
- “Đông trùng hạ thảo” là kết quả của sự ký sinh nấm thuộc chi Cordyceps trên sâu non của các loài bướm thuộc chi (giống) Hepialus, Allomyrina hoặc Brihaspa.
Thành phần hóa học
- Trong đông trùng hạ thảo nhập ở Trung Quốc người ta đã lấy được chừng 1% một loại axit đặc biệt gọi là axit cocdixepic 3-4-5 tetraoxyhexahydrobenzoic, có cấu tạo tương tự như axit quinic. Nhưng các chất khác và hoạt chất chưa được biết.
- Đông trùng hạ thảo chứa 25-32% protit. Khi thủy phân cho axit glutamic, prolin, histidin, valin và oxyvalin, acginin và alanin.
- Ngoài ra còn có 8,4% chất béo trong đó axit béo no chiếm 13%, axit không no chiếm 82,2% (axit linolic 31,69%, axit linilenic 68,31%) (theo Lưu Thọ Sơn và cộng sự-Trung dược nghiên cứu đề yếu, 1963, 126).
Tác dụng dược lý
Tác dụng kích thích miễn dịch:
Cả đông trùng hạ thảo thiên nhiên và thể sợi nấm của đông trùng hạ thảo đều có tác dụng có ý nghĩa trên hệ miễn dịch của chuột nhắt trắng. Chúng có thể làm tăng kích thước của lách, làm giảm kích thước tuyến ức, dự phòng sự teo lách, gan, phì đại tuyến ức ở chuột nhắt trắng gây bởi cyclophosphamid.
Cao chiết nước đông trùng hạ thảo tự nhiên và thể sợi nấm đông trùng hạ thảo nuôi cấy có thể làm tăng sự sản sinh các đại thực bào và hoạt hóa chức năng của hệ thực bào. Chúng không chỉ làm tăng hoạt tính thực bào của các đại thực bào, mà còn làm tăng hoạt tính phosphatase kiềm của đại thực bào.
Tác dụng trên chức năng sinh sản:
Đã có báo cáo về kết quả nghiên cứu lâm sàng về tác dụng của đông trùng hạ thảo điều trị sự giảm chức năng sinh sản.
Tác dụng hạ đường huyết:
Đông trùng hạ thảo gây hạ đường huyết có ý nghĩa mà không ảnh hưởng đến nồng độ insulin huyết tương.
Tác dụng chống oxy hóa:
Phân đoạn polysaccharid chiết từ thể sợi nấm đông trùng hạ thảo có hoạt tính chống oxy hóa mạnh, có tác dụng bảo vệ tế bào, chống lại tác dụng độc hại gây ra bởi gốc tự do.
Tác dụng bảo vệ gan và thận:
Đông trùng hạ thảo có hiệu quả bảo vệ chống lại tác dụng độc hại gây bởi aminoglycosid ở bệnh nhân cao tuổi và bảo vệ đối với tác dụng độc hại thân gây bởi cyclosporin A.
Các tác dụng khác:
Đông trùng hạ thảo là một thuốc bổ dưỡng trong y học cổ truyền Trung Quốc, được chứng minh là có thể làm tăng số lượng bạch cầu ở bệnh nhân suy giảm chức năng tạo huyết, và cải thiện khả năng miễn dịch của bệnh nhân được điều trị bằng liệu pháp hoá học hoặc liệu pháp bức xạ cân trọng lượng tuyến thượng thận và thể trọng
Tính vị, công năng
Đông trùng hạ thảo có vị ngọt, tính ôn vào hai kinh phế và thận. Có tác dụng ích phế, thận, tinh tuỷ, cầm máu, hoá đờm.
Công dụng
Đông trùng hạ thảo được dùng chữa hư lao, sinh ho, ho ra máu, ra nhiều mồ hôi, liệt dương, đau lưng mỏi gối, di tinh. Ngày dùng 6-12g. Người ta cho rằng đông trùng hạ thảo ngâm rượu uống chữa chứng đau lưng, mỏi gối, tác dụng ngang với nhân sâm.
Theo tài liệu cổ: Có tác dụng ích phế, thận, bổ tinh tủy, cầm máu, hóa đờm, dùng chữa hư lao sinh ho, ho ra máu, liệt dương, lưng gối đau mỏi, di tinh.
Đông trùng hạ thảo Việt Nam mặc dù khác đông trùng hạ thảo nhập từ Trung Quốc, nhưng nhân dân cũng dùng như đông trùng hạ thảo nhập. Ngoài ra, người ta còn xào nấu với trứng mà ăn cho bổ.
Xem thêm: [Video] Sự thật về Đông trùng hạ thảo
Đơn thuốc có đông trùng hạ thảo
Thuốc chữa người già suy nhược, viêm khí quản mãn tính :
Đông trùng hạ thảo 10g, khoản đông hoa 6g, tang bạch bì 8g, cam thảo 3g, tiểu hồi hương 2g, nước 600ml. Sắc còn 200ml. Chia 3 lần uống trong ngày. Chữa bệnh suy nhược của người già yếu, viêm khí quản mãn tính.
Thuốc bổ đông trùng hạ thảo:
Đông trùng hạ thảo 15 con. Vịt già một con, bỏ lông ruột cho sạch. Bổ đôi đầu vịt, cho đông trùng hạ thảo vào. Lấy dây gai buộc kín lại. Cài đầu vào bụng vịt rồi thêm mắm muối hầm như thường lệ, đem cho người ốm mới khỏi thân thể có hư yếu ăn. Người ta cho rằng ăn một con vịt như vậy cũng như uống 40g nhân sâm.
