Cây Đại hoàng là vị thuốc quý trong Đông y, thường được trồng ở vùng núi cao có khí hậu mát mẻ. Bài viết dưới đây sẽ hướng dẫn bạn quy trình trồng và chăm sóc cây Đại hoàng đúng kỹ thuật để cho dược liệu chất lượng cao.
Giới thiệu về cây Đại hoàng
Cây Đại hoàng (tên khoa học Rheum palmatum Baill), còn được biết đến với nhiều tên gọi như Hoàng lương, Hỏa phu, Tướng quân, Chế quân, Xuyên văn hay Cẩm văn đại hoàng, là một loài cây dược liệu lâu năm thuộc họ Rau răm (Polygonaceae).
Cây thường cao từ 1,5–2m, thân trụ rỗng ruột, có rãnh mảnh, phủ lông tơ ngắn màu trắng. Rễ cây thô, ngắn, mập, có ruột màu vàng, vỏ ngoài nâu tím, tỏa mùi hăng nhẹ đặc trưng. Lá Đại hoàng có dạng gần tròn hoặc hình quạt, đường kính từ 30–60cm (có thể tới 1m), mép lá chia thùy nông, gốc hình tim. Cuống lá tròn, dài bằng hoặc ngắn hơn phiến lá, mặt dưới có lông tơ xám. Cụm hoa mọc thành chùy lớn ở ngọn thân hoặc nách lá phía trên, phân nhánh rộng, hoa nhỏ màu mâu lục hoặc trắng vàng, thường lưỡng tính. Quả bế có ba cạnh rõ rệt, dài 8–10mm, có cánh rộng khoảng 3mm.
Trong y học cổ truyền, Đại hoàng là vị thuốc có vị đắng, tính hàn, nổi tiếng với tác dụng thanh nhiệt, tả hỏa, hoạt huyết, trục ứ, thông tiện. Dược liệu này thường được dùng để:
- Chữa táo bón, đầy bụng, bí đại tiện, đặc biệt trong trường hợp do nhiệt tích.
- Hỗ trợ điều trị các bệnh tiêu hóa như đau dạ dày, ợ nóng, tiêu chảy, viêm ruột; được sử dụng để rửa ruột trước nội soi.
- Giúp giảm triệu chứng do trĩ hoặc vết nứt hậu môn nhờ tác dụng nhuận tràng nhẹ.
- Hoạt huyết, tiêu ứ, dùng trong các trường hợp huyết ứ vùng bụng, kinh nguyệt không đều, chấn thương tụ máu, sưng tấy, vàng da do tắc mật hoặc viêm gan.
- Dùng ngoài da để hỗ trợ giảm sưng nóng, điều trị hắc lào, vết loét da.
Tuy mang lại nhiều công dụng quý, Đại hoàng không nên sử dụng lâu dài hoặc quá liều, vì có thể gây mất cân bằng điện giải, tiêu chảy nặng hoặc kích ứng ruột. Do đó, cần thận trọng khi dùng và nên tham khảo ý kiến của thầy thuốc.
Điều kiện sinh trưởng cây Đại hoàng
Cây Đại hoàng ưa khí hậu ẩm mát quanh năm, thích hợp trồng ở vùng núi cao từ 1.000–1.300m trở lên như Sa Pa, Tam Đảo, Hà Giang, Đà Lạt, Hòa Bình. Cây không chịu được ngập úng, chỉ 1–2 ngày úng nước cũng có thể làm thối rễ. Đất trồng cần tơi xốp, thoát nước tốt, tầng canh tác dày, giàu dinh dưỡng. Ở vùng trung du, đồng bằng Bắc Bộ, cây trồng thử nghiệm thường kém hiệu quả.
Hiện nay, phần lớn dược liệu Đại hoàng tại Việt Nam vẫn được nhập khẩu từ Trung Quốc và châu Âu, trong đó nguồn từ Trung Quốc được đánh giá có chất lượng ổn định hơn.
Quy trình trồng và chăm sóc cây Đại hoàng
Kỹ thuật nhân giống
Cây Đại hoàng tuy có khả năng ra hoa nhưng lại kết hạt kém, vì vậy phương pháp nhân giống bằng hạt không phổ biến. Thay vào đó, người trồng thường nhân giống bằng cách tách mầm – một kỹ thuật hiệu quả và dễ thực hiện. Vào thời điểm thu hoạch hàng năm, người ta tiến hành tách các mầm con khỏe mạnh mọc quanh gốc cây mẹ để làm giống. Các mầm này cần được xử lý sát khuẩn nhẹ trước khi trồng để hạn chế nguy cơ thối rễ. Sau đó, đem trồng trực tiếp vào đất đã làm tơi, giàu dinh dưỡng và thoát nước tốt. Phương pháp này giúp cây sinh trưởng nhanh, giữ được đặc tính tốt từ cây mẹ và tiết kiệm chi phí nhân giống.
Kỹ thuật trồng
Cây Đại hoàng thường được trồng vào tháng 2–3 ở miền núi hoặc tháng 8–9 ở vùng trung du, đồng bằng. Đất trồng cần làm tơi, nhỏ, lên luống cao 25–30cm, rộng khoảng 90cm để thoát nước tốt. Trước khi trồng, nên bón lót mỗi mét vuông với 1,5–2kg phân chuồng hoai mục, trộn cùng 0,3–0,4kg supe lân và tro thảo mộc.
Trồng cây theo khoảng cách 45x45cm hoặc 50x45cm, mỗi hốc đặt một mầm con, đầu mầm nhô khỏi mặt đất, nén chặt và tưới đủ ẩm mỗi ngày. Trong điều kiện thời tiết còn lạnh, nên phủ mặt luống bằng rơm rạ hoặc cỏ khô để giữ ấm và giữ ẩm cho cây.
Cách chăm sóc
Khi trồng cây Đại hoàng, bạn nên thường xuyên làm cỏ và xới nhẹ đất quanh gốc để giữ cho đất thông thoáng, giúp cây hấp thu dinh dưỡng tốt hơn và hạn chế sâu bệnh. Cây cần được bón thúc từ 2–3 lần mỗi năm bằng nước phân chuồng hoai hoặc nước giải pha loãng. Trường hợp cây phát triển quá mạnh, có thể bổ sung thêm một ít kali hoặc tro bếp, đồng thời tỉa bớt lá để cây tập trung nuôi phần rễ – bộ phận chính được sử dụng làm thuốc.
Ngoài ra, trong quá trình chăm sóc, bạn nên loại bỏ ngay các cuống lá bị gãy hoặc cuống ra hoa. Cuống gãy nếu để lại trên cây có thể trở thành nguồn gây bệnh, còn cuống ra hoa sẽ làm cây tiêu tốn nhiều năng lượng, ảnh hưởng đến sự phát triển của cuống lá và rễ. Việc cắt bỏ kịp thời những cuống này giúp cây khỏe mạnh và tăng chất lượng dược liệu. Đồng thời, đừng quên tỉa bỏ các lá héo úa hoặc bị sâu bệnh tấn công để bảo vệ phần lá còn lại, giúp cây phát triển đều và bền vững.
Thu hoạch cây Đại hoàng
Thu hoạch làm thực phẩm
Đối với thu hoạch cuống lá Đại hoàng tươi (dùng làm thực phẩm), nên bắt đầu từ năm thứ hai trở đi, khi cây đã đủ khỏe. Chỉ thu một phần ba số cuống mỗi mùa để cây kịp phục hồi. Cuống đạt chuẩn nên có đường kính từ 1,3–2,5cm và chiều dài từ 30–46cm (không tính phần lá). Khi thu, vặn và ngắt cuống sát gốc, tránh làm tổn thương chồi non ở giữa. Không dùng cuống quá nhỏ hoặc quá to, vì cuống nhỏ cho thấy cây yếu, còn cuống lớn thường bị dai.
Lá Đại hoàng chứa axit oxalic – một chất không ăn được, vì vậy cần loại bỏ lá ngay sau khi thu hoạch. Có thể tận dụng lá để ủ phân hoặc xua đuổi sâu bọ, nhưng tuyệt đối không cho người hoặc vật nuôi ăn.
Về bảo quản, cuống Đại hoàng nên được bọc trong giấy bạc, để hở một khe nhỏ và bảo quản trong ngăn rau tủ lạnh ở nhiệt độ 0–4°C, giữ tươi từ 2–4 tuần. Nếu muốn bảo quản lâu hơn, bạn có thể rửa sạch, cắt khúc, cho vào túi zip rồi cấp đông, dùng dần trong vòng tối đa 1 năm. Đại hoàng đông lạnh thích hợp làm sinh tố hoặc các món bánh nướng.
Thu hoạch làm thuốc
Cây Đại hoàng bắt đầu cho thu hoạch từ năm thứ 3 trở đi, khi rễ đã tích đủ dược tính. Thời điểm thu hoạch lý tưởng là vào cuối thu đến đầu đông (khoảng tháng 9–10), khi cây bước vào giai đoạn ngủ đông và ngừng sinh trưởng.
Khi thu hoạch làm thuốc, người trồng cần đào nhẹ nhàng toàn bộ phần rễ và thân rễ, rửa sạch đất cát, cắt bỏ thân trên mặt đất và các rễ con, sau đó cạo lớp vỏ ngoài. Nếu rễ quá to, có thể bổ ra làm đôi hoặc làm tư, sau đó xâu lạt treo nơi thoáng mát để khô dần, hoặc sấy nhẹ. Dược liệu sau khi phơi khô cần được bảo quản ở nơi khô ráo, thoáng mát, tránh ẩm mốc và nên lưu giữ ít nhất 1 năm trước khi sử dụng để phát huy tốt hiệu quả dược tính.
Lời kết
Trồng cây Đại hoàng đúng cách sẽ giúp cây phát triển khỏe, cho năng suất ổn định và dược tính tốt. Hy vọng bài viết đã cung cấp thông tin hữu ích để bạn áp dụng hiệu quả vào thực tế.
