Nghệ vàng là cây dược liệu quý, không chỉ có giá trị kinh tế cao mà còn dễ trồng, phù hợp với nhiều vùng khí hậu tại Việt Nam. Để đạt năng suất và chất lượng tốt, người trồng cần nắm vững kỹ thuật từ khâu chọn giống đến chăm sóc và thu hoạch.
Thông tin khoa học
Nghệ vàng (tên khoa học: Curcuma zanthorrhiza Roxb., họ Gừng – Zingiberaceae) là một loại cây thân thảo lâu năm, thường được trồng hoặc mọc hoang ở nhiều vùng nhiệt đới châu Á, trong đó có Việt Nam. Cây cao khoảng 0,6–1m, có thân rễ phát triển thành củ, hình trụ hoặc hơi dẹt, khi cắt ngang có màu vàng cam đậm đặc trưng – đây cũng là bộ phận được sử dụng phổ biến nhất trong y học và đời sống.
Lá nghệ mọc so le, hình trái xoan thuôn dài, hai mặt nhẵn bóng, có thể dài tới 45cm và rộng 18cm. Cụm hoa mọc từ giữa thân, có dạng hình nón thưa với màu sắc đặc trưng gồm xanh lục nhạt và hơi tím, tràng hoa chia ba thùy, tạo vẻ ngoài nổi bật cho cây trong mùa ra hoa. Quả nang có ba ngăn, chứa hạt có áo hạt.
Trong y học cổ truyền, củ nghệ vàng được đánh giá là dược liệu quý với nhiều tác dụng dược lý. Thân rễ nghệ có vị đắng, tính ấm, quy vào can và tỳ, thường được dùng để hỗ trợ điều trị các chứng rối loạn khí huyết như: kinh nguyệt không đều, bế kinh, đau bụng kinh, ứ máu sau sinh, đau tức vùng ngực bụng, đau liên sườn, khó thở, chấn thương tụ máu, viêm loét dạ dày – tá tràng, phong thấp, đau nhức xương khớp.
Ngoài những ứng dụng trong y học, nghệ vàng còn được dùng phổ biến trong dân gian để bôi ngoài da giúp mờ sẹo, làm lành vết thương nhỏ, đồng thời là nguyên liệu tự nhiên để nhuộm vàng bột cà ri, len, tơ, vải và da nhờ sắc tố curcumin có trong củ. Chính nhờ những giá trị dược lý và ứng dụng phong phú, nghệ vàng đã trở thành một trong những dược liệu được ưa chuộng và nghiên cứu rộng rãi trong cả y học cổ truyền và hiện đại.
Điều kiện sinh trưởng
Nghệ vàng là loại cây ưa khí hậu ôn hòa, thích hợp gieo trồng từ cuối tháng 2 đến đầu tháng 4 hằng năm. Cây phát triển tốt trong môi trường có nhiệt độ trung bình khoảng 20–25°C, lượng mưa ổn định từ 2000–2500mm/năm.
Đất trồng nghệ lý tưởng là đất thịt nhẹ pha cát, tơi xốp, thoát nước tốt, có độ pH dao động từ 6,5 đến 7. Những vùng đất cao ráo, không bị ngập úng sẽ giúp nghệ sinh trưởng khỏe mạnh và ít sâu bệnh hơn.
Kỹ thuật trồng và chăm sóc
Nhân giống
Nghệ là loại cây được nhân giống chủ yếu bằng mầm củ, tức là sử dụng phần củ mẹ đã phát triển để tách mầm đem trồng.
Để đảm bảo cây giống khỏe mạnh, nên chọn mầm từ những cây nghệ mẹ có tuổi đời từ 1 năm trở lên, đã qua ít nhất một vụ sinh trưởng, không sâu bệnh, củ chắc, vỏ nhẵn, màu vàng sậm đều. Mầm đạt chất lượng cần ở giai đoạn “bánh tẻ” – tức là không quá non nhưng cũng chưa quá già. Mầm quá non sẽ dễ bị hỏng trong quá trình giâm ủ hoặc gặp điều kiện không thuận lợi, còn mầm quá già lại có khả năng nảy mầm kém, chậm phát triển. Lý tưởng nhất là chọn mầm có đường kính khoảng 1–1,5cm, không bị trầy xước hay dập nát.
Sau khi lựa chọn, mầm giống nên được tách nhẹ nhàng ra khỏi củ mẹ, tránh làm tổn thương mắt mầm. Để nâng cao tỷ lệ nảy mầm và giúp cây bén rễ tốt khi trồng, bà con có thể giâm mầm vào cát ẩm sạch trong điều kiện mát mẻ, thoáng khí từ 5–7 ngày. Giai đoạn giâm ủ này giúp mầm “tỉnh ngủ”, phát triển chồi non nhanh hơn và tăng khả năng chống chịu khi ra môi trường đất ngoài đồng ruộng.
Trong một số vùng, người trồng còn có thể xử lý mầm giống bằng dung dịch thuốc sinh học hoặc nước tro ấm pha loãng để phòng ngừa nấm bệnh và thúc đẩy ra rễ mạnh. Việc chuẩn bị mầm giống kỹ lưỡng ngay từ đầu không chỉ giúp nghệ sinh trưởng đồng đều mà còn tối ưu hóa năng suất và chất lượng củ nghệ thu hoạch sau này.
Làm đất và lên luống
Trước khi trồng, cần cày bừa kỹ lưỡng toàn bộ diện tích đất trồng để làm tơi xốp lớp đất canh tác, đồng thời loại bỏ hoàn toàn cỏ dại, tàn dư thực vật và mầm mống sâu bệnh còn sót lại trong đất. Việc làm đất kỹ không chỉ giúp cây nghệ dễ dàng bén rễ sau khi trồng, mà còn giúp đất thông thoáng, giữ ẩm tốt và thoát nước hiệu quả trong mùa mưa.
Sau khi làm đất, tiến hành lên luống trồng nghệ theo tiêu chuẩn:
- Chiều cao luống từ 25–30cm giúp hạn chế ngập úng và đảm bảo thoát nước nhanh.
- Chiều rộng mặt luống khoảng 80–90cm để thuận tiện trong việc trồng, chăm sóc và thu hoạch.
Trên mặt luống, rạch các hàng ngang song song, mỗi hàng cách nhau 25cm, độ sâu rãnh từ 10–15cm – đây là nơi đặt mầm nghệ đã chuẩn bị sẵn.
Đối với những khu vực có địa hình đồi dốc hoặc đất dễ bị xói mòn, nên ưu tiên đánh luống ngắn, theo chiều dọc sườn đồi. Cách này vừa giúp nước thoát tự nhiên, vừa giữ được lớp đất mặt, hạn chế rửa trôi dinh dưỡng trong mùa mưa lớn. Bên cạnh đó, việc làm luống theo địa hình cũng giúp bà con thuận tiện hơn trong việc đi lại, chăm sóc, tưới tiêu và kiểm soát cỏ dại.
Làm đất và lên luống đúng kỹ thuật không chỉ giúp củ nghệ hình thành đều, to khỏe, mà còn giảm thiểu rủi ro do thời tiết bất lợi, nâng cao năng suất và chất lượng nông sản đầu ra.
Phân bón
Nghệ vàng là loại cây lấy củ, có nhu cầu dinh dưỡng khá cao trong suốt quá trình sinh trưởng. Để cây phát triển tốt, hình thành củ to, chắc khỏe, bà con cần chú trọng đến việc bón phân đúng loại, đúng lượng và đúng thời điểm.
Ngay từ giai đoạn chuẩn bị đất, nên tiến hành bón lót để cung cấp nền dinh dưỡng ban đầu cho cây. Lượng phân bón gợi ý cho mỗi mét vuông đất trồng nghệ bao gồm:
- 2kg phân chuồng hoai mục: giúp cải tạo đất, cung cấp dưỡng chất hữu cơ và tăng độ tơi xốp.
- 0,4kg Supe Lân: thúc đẩy quá trình ra rễ và phân hóa mầm củ.
- 0,2kg Kali Clorua: hỗ trợ cây tăng sức chống chịu và củ phát triển đều, chắc.
- 0,2kg Đạm Urê: cung cấp đạm giúp cây sinh trưởng mạnh trong giai đoạn đầu.
Phân nên được rắc trực tiếp vào các rãnh trồng đã rạch trên mặt luống, sau đó trộn đều với lớp đất dưới đáy rãnh để tránh gây xót rễ khi trồng.
Sau khi bón phân, tiến hành trồng mầm nghệ vào rãnh đã xử lý. Đặt mầm nằm ngang, mắt mầm hướng lên, sau đó phủ lên một lớp đất mỏng dày khoảng 2–3cm. Lưu ý không nên lấp quá sâu vì có thể gây úng mầm, làm chậm nảy chồi.
Nếu điều kiện cho phép, bà con có thể phủ thêm một lớp rơm rạ, tro bếp hoặc trấu mỏng lên mặt luống sau khi trồng để giữ ẩm, hạn chế bốc hơi nước và giúp mầm phát triển ổn định trong giai đoạn đầu.
Chăm sóc
Sau khi trồng, cây nghệ cần được chăm sóc đúng cách để đảm bảo mầm bén rễ nhanh, sinh trưởng ổn định và hình thành củ đồng đều. Một trong những yếu tố quan trọng nhất trong giai đoạn đầu là duy trì độ ẩm đất vừa phải – đủ để đất không bị khô cứng nhưng cũng không quá ướt. Đặc biệt trong 2–3 tuần đầu sau trồng, việc giữ ẩm hợp lý giúp mầm nghệ phát triển khỏe và tránh bị thối.
Trong suốt quá trình sinh trưởng, cần làm cỏ định kỳ, phá váng và xới đất nhẹ quanh gốc khi cây còn nhỏ. Việc này không chỉ giúp đất tơi xốp, tăng cường trao đổi khí cho rễ mà còn hạn chế cạnh tranh dinh dưỡng với cỏ dại. Xới đất cần thực hiện nhẹ nhàng, tránh làm tổn thương rễ non.
Khi cây nghệ bước sang giai đoạn phát triển ổn định, khoảng tháng thứ 4–5, hệ rễ đã lan rộng, việc làm cỏ nên chuyển sang làm cỏ thủ công bằng tay, tránh dùng cuốc hoặc dụng cụ sắc nhọn để không ảnh hưởng đến sự hình thành và phát triển của củ nghệ bên dưới.
Ngoài ra, cần hạn chế tưới nước quá nhiều, nhất là vào mùa mưa. Nghệ là cây trồng chịu úng kém, dễ bị thối củ nếu đất bị ẩm ướt kéo dài. Trong mùa mưa, bà con nên chủ động khơi rãnh thoát nước để vườn luôn khô ráo, tránh ngập úng cục bộ.
Phòng trừ sâu bệnh
Nghệ vàng có khả năng kháng bệnh khá tốt, tuy nhiên vẫn cần đề phòng một số bệnh thường gặp như thối củ và cháy lá. Bệnh thối củ thường xuất hiện khi đất bị úng lâu ngày, đặc biệt trong mùa mưa: để phòng ngừa, cần thiết kế rãnh thoát nước tốt và hạn chế tưới đẫm. Bệnh cháy lá thường xảy ra trong điều kiện ẩm thấp, vườn rậm rạp: nên phát hiện sớm, cắt bỏ lá bệnh và giữ cho vườn luôn thông thoáng.
Thu hoạch và bảo quản
Nghệ thường được thu hoạch vào mùa đông, từ tháng 10 đến tháng 12, tức là sau 8–9 tháng kể từ ngày xuống giống. Đây là lúc cây bắt đầu úa vàng tự nhiên, phần thân trên héo rũ – dấu hiệu cho thấy củ nghệ đã đạt độ già, tích lũy đủ dưỡng chất và sẵn sàng cho thu hoạch.
Khi thu hoạch, bà con nên dùng cuốc nhẹ hoặc tay đào thủ công, tránh làm trầy xước hoặc gãy củ. Sau khi lấy củ lên, tiến hành cắt bỏ rễ con và loại bỏ phần thân lá còn sót lại, chỉ giữ lại củ cái.
Để đảm bảo chất lượng bảo quản, củ nghệ cần được rửa sạch bùn đất, để ráo nước hoàn toàn trước khi chuyển sang giai đoạn phơi hoặc sấy khô. Nếu điều kiện thời tiết thuận lợi, có thể phơi nắng tự nhiên từ 3–5 ngày trên sạp tre hoặc nền sạch, tránh phơi trực tiếp trên nền xi măng nóng vì có thể làm mất màu hoặc giảm chất lượng củ.
Trong trường hợp cần bảo quản lâu hoặc sản xuất quy mô lớn, nghệ có thể được sấy khô bằng lò ở nhiệt độ thấp (khoảng 50–60°C) để giữ nguyên màu sắc và hàm lượng curcumin – hoạt chất quý trong nghệ vàng.
Sau khi phơi/sấy, nghệ có thể được bảo quản ở nơi thoáng mát, khô ráo, tránh ẩm mốc. Ngoài việc dùng dần trong gia đình, củ nghệ còn được chế biến thành các sản phẩm giá trị cao như tinh bột nghệ, dược liệu, thuốc cổ truyền hoặc nguyên liệu nhuộm tự nhiên trong thực phẩm và công nghiệp thủ công.
Việc thu hoạch đúng thời điểm và bảo quản đúng cách không chỉ giữ được trọn vẹn chất lượng củ nghệ, mà còn giúp tăng hiệu quả kinh tế, tạo nền tảng phát triển cho những mô hình trồng nghệ bền vững và chuyên nghiệp.
Lời kết
Trồng nghệ vàng đúng kỹ thuật sẽ giúp cây phát triển khỏe mạnh, củ to, ít sâu bệnh và mang lại hiệu quả kinh tế bền vững. Hy vọng những chia sẻ trên sẽ hữu ích cho bà con trong quá trình canh tác.
