Thảo quả là cây dược liệu quý được trồng phổ biến ở vùng núi cao, mang lại giá trị kinh tế và dược tính cao. Bài viết dưới đây hướng dẫn kỹ thuật trồng cây thảo quả đúng cách để giúp cây sinh trưởng tốt, cho năng suất cao và ổn định.
Mục lục
Thông tin khoa học
Thảo quả (tên khoa học: Amomum tsao-ko Crév. et Lem., họ Gừng – Zingiberaceae) là một loại cây thân thảo sống lâu năm, thường cao từ 2,5 đến 3 mét. Cây còn được biết đến với nhiều tên gọi khác như Mác hầu (Tày), Đò ho, Thảo đậu khấu.
Thân rễ mọc ngang, to, có đốt rõ, vỏ ngoài màu hồng thơm, phần trong trắng nhạt và rất nhanh hóa xơ. Lá cây mọc so le, có hoặc không có cuống, phiến lá lớn, dài 60–70 cm, rộng khoảng 20 cm, mặt trên xanh sẫm, mặt dưới nhạt hơn. Hoa thảo quả mọc thành cụm từ gốc cây, dài khoảng 13–20 cm, màu đỏ nhạt. Mỗi bông có từ 8 đến 17 quả, khi chín quả chuyển màu đỏ nâu, dài 3–4 cm, đường kính 2–3 cm, vỏ dày và bóng. Bên trong quả có ba ngăn, mỗi ngăn chứa khoảng 7 hạt, hạt có áo màu trắng ngà, hình khối đa giác, rất thơm. Mùa hoa bắt đầu từ cuối tháng 4 đến giữa tháng 5, quả thu hoạch từ tháng 5 đến tháng 9 hoặc tháng 10. Thảo quả là loài cây thường xanh quanh năm, tuy nhiên năng suất quả phụ thuộc lớn vào thời tiết trong thời kỳ ra hoa – nếu gặp mưa kéo dài, tỷ lệ đậu quả thấp và có thể dẫn đến mất mùa.
Bộ phận dùng làm thuốc là hạt thảo quả khô, được tách ra khỏi quả khi sử dụng. Trong y học cổ truyền, thảo quả có tác dụng chữa đau bụng, đầy hơi, chướng bụng, nôn oẹ, tiêu chảy, sốt rét, hôi miệng và sâu răng. Ngoài công dụng làm thuốc, thảo quả còn là một loại gia vị quý, mang lại hương thơm đặc trưng cho nhiều món ăn truyền thống. Liều dùng phổ biến là 3–6g/ngày, có thể dùng riêng hoặc kết hợp với các vị thuốc khác dưới dạng thuốc sắc hoặc thuốc bột.
Xem phim: Thảo quả -Thảo dược quý, dược liệu quý
Kỹ thuật trồng
Nhân giống cây thảo quả
Nhân giống cây thảo quả có thể thực hiện bằng hai phương pháp phổ biến: gieo hạt và tách nhánh. Mỗi cách đều có ưu – nhược điểm riêng, phù hợp với điều kiện cụ thể của vườn trồng và mục tiêu canh tác.
Nhân giống thảo quả bằng hạt
Đây là phương pháp giúp cây phát triển khỏe mạnh, cho năng suất cao và ổn định. Thời điểm thích hợp để thu hái hạt giống là vào tháng 10 – 11 hàng năm. Nên chọn chùm quả già, có nhiều quả to, lấy từ cây mẹ khỏe mạnh từ 5 năm tuổi trở lên. Sau thu hoạch, tiến hành bóc vỏ quả, đãi bỏ phần áo hạt, chỉ giữ lại những hạt chắc, hạt chìm.
Hạt giống cần được gieo ngay sau khi xử lý, vì nếu để khô sẽ làm giảm tỷ lệ nảy mầm. Gieo hạt tại vườn ươm gần khu vực định trồng, dưới tán rừng có độ che phủ khoảng 60%. Đất nên được làm kỹ, đánh luống cao, mặt luống bằng phẳng. Sau khi gieo, phủ một lớp cỏ khô để giữ ẩm và tránh ánh nắng trực tiếp. Hạt sẽ bắt đầu nảy mầm sau 40 – 45 ngày. Khi cây con phát triển đạt chiều cao ổn định, tiến hành tỉa thưa, đảm bảo mật độ 20 x 20 cm/cây. Các cây con thừa có thể đánh sang luống khác để tiếp tục chăm sóc.
Cây con từ gieo hạt thường cần thời gian 1 – 2 năm trong vườn ươm mới đủ điều kiện đem trồng ra ruộng chính.
Nhân giống thảo quả bằng nhánh con
Phương pháp này đơn giản hơn, thường được áp dụng khi cần mở rộng diện tích nhanh. Chọn những nhánh non khỏe mạnh, cao khoảng 1 mét, có gốc kèm theo một đoạn thân rễ. Sau khi tách nhánh khỏi khóm mẹ, tiến hành cắt bớt lá để giảm thoát hơi nước. Tuy nhiên, cần lưu ý rằng cây giống từ nhánh thường không sinh trưởng tốt bằng cây con từ gieo hạt và có thể ảnh hưởng đến chất lượng năng suất sau này.
Trồng và chăm sóc thảo quả
Thời vụ trồng: Cây thảo quả thích hợp trồng vào mùa khô, từ tháng 12 đến tháng 3 năm sau. Thời điểm này khí hậu mát mẻ, độ ẩm vừa phải, thuận lợi cho cây bén rễ và phát triển.
Điều kiện đất trồng: Thảo quả được trồng chủ yếu dưới tán rừng kín, rừng thường xanh ẩm, ở độ cao lý tưởng từ 1.500 – 2.200 m. Khu vực trồng nên có địa hình bằng phẳng hoặc độ dốc dưới 15°, đất tơi xốp, thoát nước tốt và giàu mùn.
Chế độ chăm sóc: Là loại cây trồng bán tự nhiên, thảo quả không đòi hỏi kỹ thuật chăm sóc phức tạp. Công việc chủ yếu là chặt tỉa, phát quang và vệ sinh rừng định kỳ 2 lần/năm:
- Lần 1: Trước mùa cây ra hoa (tháng 2 – 3).
- Lần 2: Sau khi thu hoạch quả, kết hợp loại bỏ những cây già, sâu bệnh, kém năng suất.
Khi vệ sinh rừng, cần chú ý nhổ bỏ hoàn toàn các cây dại hoặc cây xâm lấn mọc quanh gốc thảo quả để tránh cạnh tranh dinh dưỡng.
Thời gian thu hoạch và năng suất: Sau khi trồng khoảng 3 năm, cây bắt đầu ra hoa và cho quả. Giai đoạn năng suất cao nhất kéo dài từ năm thứ 6 đến năm thứ 15, với sản lượng trung bình đạt khoảng 0,2 – 0,3 tấn quả khô/ha/năm. Nếu được chăm sóc đúng cách, vườn thảo quả có thể duy trì thu hoạch trong hơn 20 năm.
Khai thác, chế biến và bảo quản
Thảo quả thường được thu hoạch vào khoảng tháng 9 đến hết tháng 10 hằng năm, khi quả đã già và đạt độ chín sinh lý thích hợp. Người trồng thường dùng dao cắt cả chùm quả rồi đem về phơi hoặc sấy. Do đặc điểm sinh thái, phần lớn vùng trồng thảo quả nằm sâu trong các khu rừng rậm, xa khu dân cư, việc đi lại và vận chuyển gặp nhiều khó khăn. Vì vậy, vào mùa thu hoạch, nhiều hộ dân thường dựng các lán trại tạm ngay trong rừng để tiện chăm sóc và sấy quả tại chỗ, giúp tiết kiệm thời gian và công sức vận chuyển.
Chế biến
Sấy khô là khâu chế biến quan trọng quyết định chất lượng và thời gian bảo quản của thảo quả. Thông thường, người dân xây dựng các lò sấy tại những vị trí dốc thoáng, cuốc sâu vào sườn đồi (tà ly), rồi dựng giàn bằng cây gỗ nhỏ, tre hoặc nứa tươi. Mỗi lò gồm 3 tầng giàn sấy xếp chồng lên nhau. Củi khô được đốt ở tầng dưới cùng để cung cấp nhiệt.
Các chùm thảo quả sau thu hoạch được rải đều trên giàn sấy, mỗi lớp dày khoảng 2–3 lớp quả. Trong suốt quá trình sấy, người sấy phải liên tục đảo đều để đảm bảo quả khô nhanh và không bị cháy cạnh hay mốc. Khi lớp quả ở tầng dưới cùng khô, sẽ được lấy ra trước, rồi lần lượt chuyển quả từ tầng hai xuống tầng một, tầng ba xuống tầng hai, và tiếp tục bổ sung quả tươi mới lên tầng trên cùng. Cũng có những người thực hiện đảo liên tục các lớp quả giữa ba tầng giàn, cho đến khi tất cả đạt độ khô đồng đều thì mới chuyển sang mẻ tiếp theo.
Trung bình, mỗi đợt sấy kéo dài từ 3–5 ngày. Một lò sấy có thể xử lý được khoảng 50–75 kg thảo quả khô mỗi lần. Tỷ lệ thu hồi từ quả tươi sang quả khô đạt khoảng 70%, nghĩa là cứ 100 kg quả tươi sẽ cho ra khoảng 70 kg quả khô, tùy thuộc vào độ chín và kỹ thuật sấy.
Lưu ý quan trọng: Khi sấy, nên để nguyên cả chùm nhằm tạo độ thông thoáng, giúp nhiệt phân bố đều, quả nhanh khô và dễ đảo. Sau khi khô hoàn toàn, người chế biến mới tiến hành tách lấy từng quả, loại bỏ phần cuống chùm, sau đó đóng bao để vận chuyển.
Bảo quản
Thảo quả sau khi sấy cần được bảo quản cẩn thận để tránh ẩm mốc và mất hương. Nơi bảo quản phải khô ráo, thoáng mát, không bị dột ẩm hay ánh nắng chiếu trực tiếp. Tốt nhất nên đựng trong bao tải sạch, túi giấy kraft hoặc bao bì hút chân không, rồi xếp lên kệ cao, cách nền đất ít nhất 20–30 cm để tránh hút ẩm từ sàn. Nếu bảo quản đúng cách, thảo quả khô có thể giữ chất lượng và hương vị đặc trưng trong nhiều tháng liền.
Lời kết
Nắm vững kỹ thuật trồng cây thảo quả là yếu tố then chốt quyết định đến năng suất và chất lượng của sản phẩm sau thu hoạch. Từ khâu chọn đất, thời vụ trồng, chăm sóc định kỳ đến chế biến, bảo quản đều cần sự tỉ mỉ và am hiểu. Hy vọng những thông tin trong bài viết sẽ giúp bà con vùng cao và người trồng thảo quả có thêm kiến thức hữu ích, từng bước phát triển bền vững mô hình canh tác loại cây dược liệu đầy tiềm năng này.
