Cây bụp giấm (Hibiscus sabdariffa L.) thuộc họ Bông (Malvaceae), có nguồn gốc ở Tây Phi, phân bố rải rác ở một số vùng của Indonesia, Thái Lan, Ấn Độ, Bănglađet và Malaysia, được nhập vào Việt Nam từ những năm 70 của thế kỷ trước, được trồng để lấy ngọn và đài hoa làm rau chua và làm thuốc.
Mục lục
Đặc điểm chung
Đặc điểm thực vật
- Bụp giấm là cây hàng năm, dạng nửa bụi, cao trung bình 2m, có thể đạt 3m. Cây phân nhánh nhiều, thân có màu tía hoặc đỏ, có phủ lớp lông ngắn.
- Lá có dạng hình tim tròn, dài 0,9 cm, rộng 1,0 cm, màu xanh đậm hoặc đỏ tía, lá nhẵn, xẻ thuỳ sâu với 3 – 5 thùy thon nhọn, mép lá có răng cưa, gân phía dưới lá màu tía, cuống lá dài 6 – 14 cm thường màu tía.
- Hoa mọc ở nách lá, cuống ngắn, hoa có 8 – 12 lá đài phụ. Đài phụ mập màu đỏ đậm ăn có vị rất chua. Cánh hoa vàng, đỏ hay tía với tâm đỏ đậm. Phấn hoa màu vàng.
- Quả nang hình nón thuôn, dài khoảng 2cm, có lông bao phủ. Quả có 5 ngăn chứa 15 – 17 hạt. Quả khi chín dễ bị nứt, phát tán mạnh.
Giá trị làm thuốc
Bộ phận sử dụng: Đài hoa bụp giấm đã phơi hoặc sấy khô. Lá và quả đôi khi cũng được dùng.
Công dụng
- Lá bụp giấm có vị chua, dùng làm rau ăn.
- Đài hoa được dùng làm gia vi ̣ thay giấm, chế nước giải khát, mứt kẹo, siro hoặc đem phơi khô và nấu lấy nước uống.
- Nước hãm đài hoa uống giúp tiêu hoá, chữa các bệnh gan mật, cao huyết áp, thần kinh. Lá, đài hoa và quả còn chữa bệnh thiếu vitamin C.
- Ở một số nước như Mianma, Đài Loan, hạt bụp giấm được dùng làm thuốc bổ, nhuận tràng, lơi tiểu. Ở Philippin, rễ bụp giấm là thuốc bổ đắng và kích thích ăn uống, còn có hiệu quả đối với bệnh xơ cứng động mạch và các bệnh nhiễm trùng đường ruột.
Liều dùng: 9 – 15g đài hoa sắc hoặc hãm nước uống.
Kỹ thuật trồng trọt
Chọn vùng trồng
Cây có thể phát triển trên nhiều loại đất: đất thịt nhẹ, đất pha cát, đất đồi… độ pH 6,0 – 7,0.
Giống và kỹ thuật làm giống
Giống: Hiện tại trong ngân hàng gen cây trồng Quốc gia có 14 giống Bụp giấm. Các giống này được phân thành 3 nhóm chính: Thân tía, lá xanh hoa vàng; thân đỏ tía, lá đỏ tía, hoa đỏ; thân đỏ tía, lá xanh, hoa đỏ tía. Ba nhóm giống khác nhau về thời gian ra hoa, độ phân nhánh, năng suất lá và năng suất quả.
- Hiện có 2 giống tốt nhất là giống có thân tía, lá xanh cho năng suất quả và lá cao hơn so với giống có thân và lá màu tía hoặc đỏ.
- Lượng giống cần cho 1 ha: Hạt giống cần cho sản xuất 1 ha dược liệu là 7 – 8 kg nếu hạt giống có tỷ lệ nảy mầm là 70 – 80%.116
Kỹ thuật làm giống:
- Cây có thể nhân giống bằng hạt hoặc bằng cành. Phương pháp nhân giống bằng cành chỉ sử dụng khi trồng trên quy mô nhỏ để làm cảnh, trong sản xuất dược liệu chủ yếu nhân giống bằng haṭ.
- Gieo hạt trong vườn ươm vào tháng 2 – 3. Hạt bụp giấm nhiều, dễ nảy mầm. Chọn chỗ đất tốt, tưới tiêu thuận lợi để làm vườn ươm.
- Đất được cày bừa kỹ, nhặt sạch cỏ, lên luống cao 15 – 20 cm, rộng luống 0,8-1,0 m.
- Hạt được gieo đều trên mặt luống, phủ bằng rơm ra ̣ hoặc trấu và tưới ẩm hàng ngày. Sau 4 – 5 ngày, hạt sẽ nảy mầm và sau 25 – 30 ngày có thể bứng cây con đi trồng.
Tiêu chuẩn cây giống:
Cây con có từ 4 – 6 lá thật, cao từ 10 -15 cm, cây khỏe, không bị sâu bệnh có thể đem trồng sản xuất.
Thời vụ gieo trồng
Gieo hạt trong vườn ươm vào tháng 2 – 3, sau 25 – 30 ngày có thể bứng cây con đi trồng. Các tỉnh phía bắc trồng tốt nhất tháng 4 – 5.
Đối với cây gieo thẳng: Tra hạt theo hốc ở độ sâu 2,0 – 2,5 cm, mỗi hốc gieo 2 – 3 hạt sau đó tỉa chỉ để lại 1 cây khoẻ nhất. Sau khi phủ đất nên phủ thêm một lớp trấu, rơm rạ và tưới đủ ẩm.
Kỹ thuật làm đất
Bụp giấm là cây sống nhiều năm, nhưng trong sản xuất, thường trồng lại hàng năm. Cũng có thể đốn cho cây tái sinh, nhưng hoa, quả sẽ nhỏ, năng suất thấp. Cây không kén đất, có khả năng chịu hạn, không chịu úng. Vì vậy, cần trồng trên đất cao ráo, thoát nước tốt. Ruộng sản xuất cần làm đất kỹ, nhặt sạch cỏ dại, lên luống cao 25 – 30 cm, mặt luống rộng 70 – 90 cm.
Mật độ và khoảng cách trồng
- Mật độ 62.500 cây/ha.
- Khoảng cách trồng 40 x 40 cm.
Phân bón và kỹ thuật bón phân
Thời kỳ bón
Bón lót toàn bộ phân chuồng hoai mục, phân lân và 1/3 số phân kali
Bón thúc chia làm 3 đợt:
- Lần 1: Sau trồng 25 – 30 ngày với 1/3 đạm.
- Lần 2: Khi cây bắt đầu có nụ: 1/3 đạm + 1/3 kali.
- Lần 3: Sau khi thu lứa quả đầu tiên: 1/3 đạm +1/3 kali.
Kỹ thuật trồng và chăm sóc
Kỹ thuật trồng:
Trồng 2 hàng theo kiểu lệch nanh sấu với khoảng cách 40 x 40 cm tương ứng với mật độ 62.500 cây/ha.
Chăm sóc:
Thường xuyên xới đất, làm cỏ, tưới nước kết hợp bón thúc và vun gốc cho cây trong vài ba tháng đầu. Khi cây đã giao tán, ruộng bụo giấm rất ít cỏ.
Phòng trừ sâu bệnh
- Bụp giấm hầu như rất ít bị sâu bệnh hại, không ảnh hưởng đến sinh trưởng phát triển cũng như năng suất dược liệu.
Thu hoạch, sơ chế và bảo quản
Thu hoạch:
Có thể thu hoạch lá và ngọn để làm rau ăn sau khi gieo khoảng 2 tháng.
- Thu đài hoa, nụ sau 4 tháng và thu liên tục trong nhiều tháng.
- Bộ phận dùng làm thuốc là hoa, thu hái vào mùa thu, lúc các lá đài còn mềm, không bị nhăn héo và có màu đỏ sẫm. Hoa chỉ nên thu hái trong vòng 15 – 20 ngày sau khi hoa nở, vì để lâu dược liệu sẽ kém phẩm chất.
Sơ chế: Tách riêng cánh hoa và đài hoa, 1kg hoa tươi thì chỉ được 0,5 kg cánh hoa tươi. Có dụng cụ riêng để đục đài hoa, nhằm giữ hoa nguyên dạng. Tuy nhiên, có thể dùng kéo cắt viền và bỏ đài hoa ra, hoặc bẻ cánh hoa làm đôi cho nhanh. Cánh hoa tươi ngâm làm sirô, đài hoa phơi khô dùng pha như nước chè, có tác dụng mát gan, lợi tiểu.
Bảo quản: Sau khi khô (độ ẩm còn 10 – 12%) cho vào túi polyetylen buộc chặt đầu bao để vào kho lạnh bảo quản.
