Cây Cối xay là loại dược liệu quý, dễ trồng, phù hợp với nhiều vùng khí hậu nước ta. Kỹ thuật trồng cây không phức tạp, chỉ cần chuẩn bị đất tơi xốp, thoát nước tốt, gieo trồng đúng mật độ và chăm sóc hợp lý sẽ cho năng suất cao. Đây là cây thuốc dân gian được sử dụng phổ biến trong nhiều bài thuốc trị bệnh.
Mục lục
Đặc điểm chung
Cây Cối xay (Abutilon indicum (L.) Sweet.) là loài cây nhỏ, sống lâu năm, thường mọc thành bụi, cao khoảng 1 – 1,5 mét. Toàn thân cây phủ lớp lông mềm mịn như nhung, đặc biệt phần cành có hình trụ và mang lông hình sao, tạo cảm giác mượt khi chạm vào.
Lá cây mọc so le, có cuống dài, phiến lá hình tim, đầu nhọn, mép khía răng rõ rệt. Hai mặt lá đều phủ lông mềm, mặt dưới có màu trắng xám, nổi bật với 5 – 7 gân chính. Hoa Cối xay có màu vàng tươi, mọc đơn độc ở các kẽ lá. Cuống hoa có đốt gấp khúc, đài hoa có lông cả trong lẫn ngoài, cánh hoa hình tam giác ngược hoặc hình nêm. Nhị nhiều, tụ lại thành cột, gốc có lông xù. Bầu nhụy có lông, gồm khoảng 20 lá noãn.
Quả của cây đặc biệt với hình dáng giống chiếc cối xay thu nhỏ, gồm nhiều nang dính sít nhau, mỗi nang có lông ở phần lưng và mỏ nhọn. Cây ra hoa vào tháng 2 – 3 và kết quả từ tháng 4 – 6.
Trong y học dân gian, Cối xay được xem là vị thuốc quý. Lá, thân và quả được dùng để hỗ trợ điều trị cảm sốt, nhức đầu, bí tiểu tiện, bạch đới, vàng da, phù sau sinh, kiết lỵ, viêm tai, mộng mắt, mụn nhọt, đau viêm khớp, viêm tuyến mang tai truyền nhiễm… Thậm chí, một số vùng còn dùng cây để chữa rắn cắn, ù tai và tật điếc.
Kỹ thuật trồng trọt
1. Giống và kỹ thuật làm giống
Cây Cối xay thường được nhân giống bằng hạt, thời điểm gieo thích hợp là vào tháng 2 – 3 hằng năm. Có thể chọn cách gieo trực tiếp ngoài ruộng hoặc gieo ươm trong vườn trước khi đánh cây con đi trồng. Nếu gieo trực tiếp, người trồng thường bỏ từ 3 – 4 hạt vào mỗi hốc, sau đó tỉa bớt chỉ để lại 1 – 2 cây khỏe mạnh khi cây đạt chiều cao khoảng 20 – 30 cm. Lượng hạt giống cần thiết khi gieo thẳng là khoảng 3 – 4 kg/ha.
Trường hợp gieo trong vườn ươm, cần chuẩn bị luống gieo sạch cỏ, đất tơi xốp, dễ tưới tiêu, với kích thước mặt luống rộng khoảng 1 – 1,2 m, cao 20 – 25 cm. Trước khi gieo, hạt giống nên được xử lý bằng cách ngâm trong nước ấm khoảng 40°C trong 60 phút, sau đó vớt ra để ráo. Hạt được gieo đều lên mặt luống, phủ một lớp đất mịn dày khoảng 0,5 cm rồi tiếp tục phủ thêm một lớp rơm rạ mỏng để giữ ẩm. Duy trì độ ẩm đều trong vòng 5 – 7 ngày sẽ giúp hạt nhanh nảy mầm.
Sau 20 – 30 ngày, khi cây con đạt chiều cao từ 20 – 25 cm, có thể đánh đem trồng ra ruộng. Lượng hạt giống cần cho vườn ươm vào khoảng 15 – 20 kg/ha, với quy mô này có thể đủ cây con để trồng cho khoảng 4 – 5 ha dược liệu.
2. Thời vụ trồng
Cây Cối xay là loài dược liệu ưa sáng, ưa ẩm và có khả năng sinh trưởng tốt trong điều kiện khí hậu nhiệt đới nóng ẩm, đặc biệt thích hợp với điều kiện khí hậu tại Việt Nam. Để cây phát triển khỏe mạnh, ra hoa và tạo dược chất ổn định, việc chọn đúng thời vụ trồng đóng vai trò rất quan trọng.
Thời vụ trồng lý tưởng nhất cho cây Cối xay là từ tháng 2 đến tháng 4 hằng năm – thời điểm chuyển giao từ mùa xuân sang đầu mùa hè. Đây là giai đoạn thời tiết ấm dần lên, mưa bắt đầu xuất hiện rải rác, độ ẩm không khí và độ ẩm đất tương đối cao, rất thuận lợi cho quá trình nảy mầm, bén rễ và sinh trưởng ban đầu của cây.
Việc trồng vào thời điểm này không chỉ giúp cây con phát triển nhanh, hạn chế sâu bệnh mà còn giúp cây kịp thời sinh trưởng tốt trước mùa mưa chính vụ (thường bắt đầu từ tháng 5 – 6). Nhờ đó, cây có đủ điều kiện tích lũy dinh dưỡng, ra hoa vào đúng mùa (tháng 2 – 3 năm sau) và cho quả vào tháng 4 – 6, đảm bảo chu kỳ sinh trưởng khép kín và năng suất cao.
Ngoài ra, ở một số vùng có điều kiện khí hậu mát mẻ quanh năm, thời vụ trồng có thể linh hoạt hơn, tuy nhiên nên ưu tiên thời điểm đầu mùa mưa để giảm công tưới tiêu và tăng khả năng sống sót của cây con sau khi trồng.
3. Kỹ thuật làm đất
Để cây Cối xay sinh trưởng và phát triển tốt, khâu chuẩn bị đất cần được thực hiện kỹ lưỡng. Cây ưa đất tơi xốp, giàu dinh dưỡng và đặc biệt là khả năng thoát nước tốt. Do đó, trước khi trồng, đất cần được cày bừa kỹ, làm tơi vụn, đồng thời nhặt sạch cỏ dại, rễ cây tạp để hạn chế sự cạnh tranh dinh dưỡng trong giai đoạn cây con mới trồng.
Sau khi làm đất xong, tiến hành lên luống với chiều rộng từ 70 – 120 cm, tùy theo điều kiện canh tác và quy mô trồng. Yêu cầu quan trọng là mặt luống phải bằng phẳng, đủ cao để tránh ngập úng trong mùa mưa. Bởi lẽ, cây Cối xay rất mẫn cảm với tình trạng úng nước – chỉ cần bị ngập từ 1 – 2 ngày, cây có thể bị thối rễ và chết hoàn toàn.
Ngoài ra, nếu đất có kết cấu nặng (đất sét, đất trũng), cần cải tạo bằng cách trộn thêm phân chuồng hoai mục, mùn rơm rạ hoặc tro trấu để tăng độ thoáng khí và giữ ẩm hợp lý.
4. Mật độ, khoảng cách
Để cây Cối xay sinh trưởng tốt, phát triển đều và cho năng suất cao, việc bố trí mật độ và khoảng cách trồng hợp lý là điều rất quan trọng. Theo khuyến nghị, mật độ trồng phù hợp là khoảng 40.000 cây/ha.
Cây nên được trồng với khoảng cách 50 x 50 cm, tức là mỗi cây cách nhau 50 cm cả theo hàng ngang và hàng dọc. Khi trồng trên luống, nên bố trí 2 hàng cây/luống, giúp cây có không gian phát triển đồng đều, thuận tiện cho việc chăm sóc, làm cỏ và thu hái sau này.
Khoảng cách này cũng đảm bảo độ thoáng giữa các cây, giúp hạn chế sâu bệnh, tạo điều kiện cho ánh sáng và không khí lưu thông tốt hơn – từ đó góp phần nâng cao chất lượng dược liệu thu được.
5. Phân bón và kỹ thuật bón phân
Phân bón nên kết hợp giữa phân chuồng hoai mục, phân hữu cơ vi sinh và phân vô cơ (NPK) theo từng giai đoạn sinh trưởng của cây.
Bón lót
Trước khi trồng, tiến hành bón toàn bộ lượng phân chuồng hoai mục kết hợp với 1/3 lượng phân hữu cơ vi sinh. Phân được trộn đều và rải khắp mặt ruộng, sau đó tiến hành lên luống, đảm bảo phân được trộn đều vào tầng canh tác, giúp đất tơi xốp và giàu dinh dưỡng ngay từ đầu.
Bón thúc
Việc bón thúc được chia thành 3 lần theo các giai đoạn phát triển chính của cây:
- Lần 1: Sau khi trồng 15 – 20 ngày, khi cây bắt đầu ra rễ mới và phát triển thân lá, tiến hành bón phân NPK với liều lượng khoảng 54 – 81 kg/ha (tương đương 2 – 3 kg/sào Bắc Bộ).
- Lần 2: Sau 80 – 90 ngày trồng, cũng là thời điểm sau thu hoạch đợt 1, tiếp tục bón thúc lần hai với lượng NPK 135 – 190 kg/ha (tương đương 5 – 7 kg/sào), kết hợp với 1/3 lượng phân hữu cơ vi sinh còn lại. Đây là giai đoạn cây phục hồi sau thu hái và chuẩn bị cho đợt sinh trưởng tiếp theo.
- Lần 3: Sau 60 – 70 ngày kể từ lần thu hoạch thứ nhất, tiến hành bón thúc lần ba, bón nốt lượng phân NPK còn lại cùng với 1/3 phân hữu cơ vi sinh cuối cùng. Mục đích là cung cấp đủ dinh dưỡng cho cây phát triển ổn định, kéo dài thời gian khai thác và tăng hàm lượng dược chất trong cây.
6. Phòng trừ sâu bệnh
Cây Cối xay nhìn chung là loài cây ít sâu bệnh, tuy nhiên vẫn có một số đối tượng gây hại đáng chú ý, đặc biệt trong giai đoạn cây ra hoa – kết quả. Nếu không kịp thời phát hiện và xử lý, cây có thể bị ảnh hưởng đến sinh trưởng, năng suất và chất lượng dược liệu
Sâu đục quả (Earias insulana)
Đặc điểm gây hại:
Sâu thường gây hại trong suốt thời kỳ từ khi cây bắt đầu ra nụ hoa cho đến khi thu hoạch. Sâu non đục vào bên trong nụ hoa, quả non và quả già, tạo thành những lỗ tròn nhỏ trên bề mặt. Vết đục làm giảm chất lượng quả và ảnh hưởng đến năng suất thu hoạch.
Biện pháp phòng trừ:
- Sử dụng các loại thuốc trừ sâu có hoạt chất Fipronil (như Regent 800WG, Tango 50SC, 800WG) hoặc Abamectin (như Abatimec 5.4EC, Catex 1.8EC, 3.6EC).
- Có thể dùng sản phẩm kết hợp Abamectin + Fipronil (ví dụ Scorpion 18EC, 36EC).
- Phun liên tiếp 2 lần, mỗi lần cách nhau 14 ngày, đúng vào thời điểm cây ra hoa rộ.
Lưu ý: Khi sâu đã đục vào trong nụ hoặc quả thì rất khó tiêu diệt, vì vậy cần chủ động phòng trừ sớm.
Các loại sâu hại lá
Gồm sâu xanh, sâu cuốn lá, sâu róm – thường chỉ gây hại nhẹ.
Biện pháp phòng trừ:
- Khi mật độ sâu thấp: có thể bắt bằng tay.
- Khi mật độ cao: phun thuốc trừ sâu sinh học có hoạt chất Abamectin (như Catex 1.8EC, 3.6EC, Shepatin 50EC), hoặc dùng chế phẩm sinh học Bt (từ vi khuẩn Bacillus thuringiensis) như V-BT 16000WP, Vbtusa 16000IU/mg WP, Biocin 16WP, Comazol WP.
- Sử dụng các chế phẩm sinh học giúp giảm thiểu ảnh hưởng đến cây và môi trường.
Bệnh thối gốc mốc trắng (Sclerotium rolfsii)
Đặc điểm gây hại:
Bệnh thường xuất hiện ở phần gốc thân tiếp giáp mặt đất. Biểu hiện ban đầu là các sợi nấm trắng, phát triển theo dạng hình quạt. Sau đó hình thành các hạch nấm nhỏ, màu kem đến nâu, dễ nhận thấy ở gốc cây bệnh. Bệnh phát triển mạnh trong điều kiện nóng ẩm, làm cây héo rũ và chết nhanh.
Biện pháp phòng trừ:
- Kiểm tra ruộng thường xuyên, nhất là vào thời điểm ẩm ướt kéo dài.
- Khi phát hiện cây bệnh: nhổ bỏ cây kèm theo cả phần đất xung quanh, sau đó tiêu hủy toàn bộ tàn dư để hạn chế sự lây lan của hạch nấm.
- Tránh để đất ẩm kéo dài, nên trồng cây trên luống cao, thoát nước tốt.
7. Thu hoạch, sơ chế và bảo quản
Cây Cối xay là loài dược liệu quý, trong đó toàn thân cây bao gồm lá, thân và hoa đều được sử dụng để làm thuốc. Để đảm bảo hàm lượng dược chất đạt mức cao nhất, thời điểm thu hoạch cần được thực hiện vào mùa hạ, khi cây đã sinh trưởng hoàn chỉnh và ra hoa đều.
Thu hoạch:
Khi đến kỳ thu hoạch, tiến hành cắt toàn bộ thân cây, cách mặt đất khoảng 20 – 30 cm. Sau khi cắt, giũ nhẹ để loại bỏ bụi bẩn, đất cát bám vào cây. Lưu ý chọn ngày nắng ráo để thu hái nhằm đảm bảo chất lượng dược liệu và thuận lợi cho khâu sơ chế.
Sơ chế:
Ngay sau khi thu hái, cần cắt cây thành từng đoạn ngắn theo quy định (tùy mục đích chế biến và yêu cầu của cơ sở sản xuất dược liệu). Có thể tiến hành phơi khô dưới nắng nhẹ hoặc sấy khô ở nhiệt độ phù hợp để giữ nguyên hoạt chất. Cần đảo đều trong quá trình phơi để cây khô đều và tránh ẩm mốc.
Bảo quản:
Dược liệu sau khi đã phơi hoặc sấy khô cần được bảo quản ở nơi khô ráo, thoáng mát, tránh ánh nắng trực tiếp và nơi ẩm thấp. Nên đựng trong bao bì kín, để nơi cao ráo, tránh mốc và mọt, đảm bảo chất lượng trong quá trình bảo quản lâu dài.
