Cây mã đề là một loại dược liệu quen thuộc, dễ trồng, phù hợp với nhiều vùng khí hậu tại Việt Nam. Nắm vững kỹ thuật trồng mã đề đúng cách sẽ giúp cây phát triển tốt, cho năng suất cao và dược tính đảm bảo.
Mục lục
Thông tin khoa học
Cây mã đề (tên khoa học Plantago major L.), thuộc họ Mã đề (Plantaginaceae), còn được biết đến với nhiều tên gọi khác như xa tiền, xu ma, nhã én dứt (tiếng Thái), su mà (tiếng Tày) hay nằng chấy mía (tiếng Dao). Đây là loài cây thân thảo sống hằng năm, thường mọc thành cụm hình hoa thị với lá hình trứng, dài từ 5–12 cm, rộng 3,5–8 cm, mép uốn lượn và có thể nguyên hoặc có răng cưa nhỏ. Lá có 5–10 gân hình cung nổi rõ và cuống dài từ 5–10 cm. Cụm hoa mọc ở kẽ lá, tạo thành bông dài hơn lá với hoa nhỏ, có lá bắc ngắn, tràng mỏng, 4 thùy hình tam giác nhọn, xếp xen kẽ với đài. Quả dạng nang hình chóp thuôn, dài khoảng 3,5–4 mm, chứa các hạt nhỏ hơi dẹt, màu nâu hoặc đen bóng.
Với giá trị dược liệu cao, mã đề thường được dùng trong y học cổ truyền để hỗ trợ điều trị các bệnh như ho kéo dài, viêm khí quản, viêm thận, viêm bàng quang, tiểu tiện khó, tiểu ra máu, tiểu ra sỏi, phù thũng, đau mắt đỏ, tiêu chảy, lỵ, chảy máu cam và chứng ra mồ hôi nhiều.
Kỹ thuật trồng cây
1. Chọn đất trồng
Mã đề là loại cây thảo dược có sức sống mạnh mẽ, thường mọc hoang nhưng hiện nay được nhiều địa phương đưa vào gieo trồng tập trung nhờ giá trị dược liệu cao. Cây có khả năng thích nghi tốt với nhiều điều kiện khí hậu và thổ nhưỡng, chịu hạn nhẹ nhờ bộ rễ phát triển khá sâu và rộng. Tuy nhiên, để đạt năng suất và chất lượng dược liệu tốt nhất, việc lựa chọn và cải tạo đất trồng vẫn đóng vai trò rất quan trọng.
Loại đất phù hợp nhất để trồng mã đề là đất cát pha, đất thịt nhẹ hoặc đất màu, có độ tơi xốp và khả năng thoát nước tốt. Ruộng trồng cần được cày bừa kỹ, phơi ải từ 10–15 ngày để tiêu diệt mầm bệnh và làm tơi đất. Sau đó tiến hành lên luống để thuận tiện cho việc thoát nước, chăm sóc và thu hoạch.
Trước khi gieo trồng, cần tiến hành bón lót để cung cấp dinh dưỡng cho cây ngay từ đầu vụ. Mỗi hecta nên bón khoảng 10–15 tấn phân chuồng hoai mục, kết hợp với 250–300kg phân lân và 150kg kali. Bón lót đầy đủ không chỉ giúp cây phát triển khỏe mạnh mà còn góp phần nâng cao hàm lượng hoạt chất trong dược liệu sau thu hoạch.
2. Giống cây
Mã đề thường được nhân giống bằng hạt. Hạt của cây rất nhỏ, trung bình khoảng 600 hạt mỗi gam, do đó khi gieo cần lưu ý độ sâu hợp lý, chỉ nên gieo nông khoảng 0,5cm để đảm bảo hạt dễ nảy mầm. Thời vụ gieo trồng thích hợp là vào tháng 2 – 3, khi thời tiết bắt đầu ấm lên, độ ẩm và nhiệt độ thuận lợi cho cây phát triển.
Có hai phương pháp gieo phổ biến: gieo thẳng ngoài ruộng hoặc gieo ươm cây con trong vườn ươm rồi đem trồng. Trong sản xuất quy mô lớn, người ta thường ưu tiên gieo trong vườn ươm. Sau khoảng 3–4 tuần, khi cây con đã phát triển được 3–4 lá thật, có thể tiến hành nhổ nhẹ, lựa cây khỏe và đều để trồng ra ruộng.
Khi trồng cây con, khoảng cách giữa các cây thường được bố trí 20 x 20cm hoặc 15 x 20cm để đảm bảo mật độ hợp lý, giúp cây có đủ không gian phát triển. Trường hợp gieo thẳng theo rạch, các rạch nên cách nhau 15 – 20cm; sau khi cây nảy mầm và lớn lên thì tiến hành tỉa bớt để định khoảng cách cho phù hợp.
3. Chăm sóc
Để cây mã đề sinh trưởng khỏe mạnh và đạt năng suất cao, việc chăm sóc đúng kỹ thuật là vô cùng quan trọng. Sau khi gieo trồng, cần thường xuyên làm cỏ, xới xáo nhẹ quanh gốc để giữ cho đất tơi xốp, tạo điều kiện thuận lợi cho bộ rễ phát triển. Đồng thời, duy trì độ ẩm ổn định cho đất bằng cách tưới nước đều đặn, đặc biệt trong những giai đoạn đầu cây bén rễ và thời kỳ khô hạn.
Khi cây đã bắt đầu bén rễ, có thể bổ sung thêm dinh dưỡng bằng cách tưới phân hữu cơ pha loãng như nước phân chuồng hoai mục, nước giải hoặc đạm urê pha với nồng độ 1–2%. Việc cung cấp dinh dưỡng định kỳ sẽ giúp cây sinh trưởng nhanh, lá xanh tốt và phát triển đồng đều.
Về sâu bệnh, mã đề là cây khá dễ trồng nhưng lại khá mẫn cảm với bệnh phấn trắng – một loại nấm phổ biến gây hại trên lá, cuống lá và cả hoa. Dấu hiệu thường thấy là lớp phấn trắng mỏng bám trên mặt lá khiến cây kém phát triển, lá úa vàng và giảm năng suất. Để phòng và trị bệnh này, nên thường xuyên loại bỏ các lá già, lá bị bệnh và hoa bị nhiễm, sau đó sử dụng thuốc bảo vệ thực vật như Daconil 75WP với liều lượng 1,5 – 2,0 kg/ha để phun. Lưu ý tuân thủ đúng thời gian cách ly theo hướng dẫn để đảm bảo an toàn cho người sử dụng và môi trường.
Ngoài ra, sâu đo cũng là loại côn trùng thường xuyên gây hại trên cây mã đề. Cần kiểm tra thường xuyên để phát hiện sớm và xử lý kịp thời bằng biện pháp sinh học hoặc hóa học phù hợp, hạn chế sự phát triển và lây lan của sâu bệnh.
4. Thu hoạch và sơ chế
Nếu được chăm sóc đúng kỹ thuật, cây mã đề sau khoảng 2 tháng gieo trồng sẽ cho thu hoạch lứa đầu tiên. Từ đó trở đi, cứ mỗi 40–45 ngày có thể thu hoạch một đợt tiếp theo. Thời điểm thu hái tốt nhất là khi cây đã phát triển đủ độ xanh tốt, lá và hoa đạt độ trưởng thành, nhưng chưa quá già để đảm bảo chất lượng dược liệu.
Khi thu hoạch, người trồng dùng liềm hoặc dao sắc cắt toàn bộ phần lá và hoa sát gốc, lưu ý không được cắt phần búp non trung tâm để cây có thể tiếp tục sinh trưởng và cho lứa tiếp theo. Sau khi thu xong, cần tiến hành làm cỏ, bón thúc bằng phân chuồng hoai hoặc đạm pha loãng 1–2 lần nhằm phục hồi dinh dưỡng cho cây.
Khâu sơ chế sau thu hoạch cũng đóng vai trò quan trọng trong việc bảo toàn dược tính của mã đề. Lá và hoa sau khi cắt cần được phơi ngay dưới nắng nhẹ hoặc sấy khô ở nhiệt độ thấp (khoảng 50–60°C) để tránh lên men. Yêu cầu thành phẩm khi khô phải giữ được màu xanh tự nhiên, không bị cháy xém hoặc đổi màu vàng úa – đây là yếu tố quyết định đến chất lượng dược liệu khi chế biến hoặc lưu hành trên thị trường.
Với kỹ thuật chăm sóc và sơ chế hợp lý, năng suất thu hoạch có thể đạt khoảng 5 tấn dược liệu khô/ha/năm, đem lại hiệu quả kinh tế khá cao cho người trồng.
Lời kết
Trồng và chăm sóc cây mã đề không quá phức tạp, nhưng cần thực hiện đúng quy trình từ gieo trồng đến thu hoạch. Áp dụng đúng kỹ thuật sẽ giúp người trồng nâng cao hiệu quả kinh tế và góp phần bảo tồn nguồn dược liệu quý trong tự nhiên.
