Lá Ngón và Chè Vằng nhìn qua khá giống nhau, nhưng bản chất lại hoàn toàn trái ngược: một bên là cây thuốc quý, bên kia là loài cây cực độc có thể gây chết người chỉ với vài lá. Hiểu rõ cách phân biệt hai loại cây này là điều cần thiết để tránh ngộ độc nguy hiểm khi hái hoặc sử dụng dược liệu tự nhiên.
Mục lục
Lá ngón và Chè vằng – 2 loại cây dễ nhầm lẫn
Trong tự nhiên, Lá Ngón và Chè Vằng đều là những loài dây leo mọc hoang phổ biến ở vùng núi, trung du nước ta. Chúng có lá hình bầu dục hoặc thuôn dài, màu xanh bóng, mọc đối nhau nên rất dễ khiến người thiếu kinh nghiệm nhận nhầm.
Cây Lá Ngón – “sát thủ rừng xanh”
Lá Ngón, còn gọi là Đoạn Trường Thảo, có tên khoa học Gelsemium elegans, thuộc họ Mã tiền (Loganiaceae). Đây là một trong những loài cây độc nhất ở Việt Nam, chứa độc tố gelsemine và koumine có khả năng gây tử vong chỉ với vài lá nhỏ.
Đặc điểm nhận dạng của cây lá ngón:
- Cây lá ngón là một loại dây mọc leo, thân và cành không có lông, trên thân hơi khía dọc, khi bẻ có nhựa trắng đục.
- Lá mọc đối, hình trứng thuôn dài, hay hơi hình mác, đầu nhọn, phía cuống nhọn hay hơi tù, mép nguyên, bóng nhẵn, dài 7-12cm, rộng 2,5-5,5cm.
- Hoa mọc thành xim ở đầu cành hay kẽ lá. cánh hoa màu vàng. Mùa hoa tháng 6-8-10.
- Quả là một nang dài màu nâu hình thon dài 1cm, rộng 0,5cm.
- Hạt nhỏ, quanh mép có rìa mỏng màu nâu nhạt, hình thận
Lá Ngón mọc nhiều ở rừng thưa, bìa rừng, sườn núi ẩm hoặc gần suối thuộc các tỉnh miền núi phía Bắc và Trung Bộ như Lào Cai, Hà Giang, Quảng Nam, Kon Tum…
Dù có vẻ ngoài bắt mắt, toàn bộ cây Lá Ngón đều chứa độc, đặc biệt là lá và rễ, chỉ cần ăn nhầm vài lá là có thể nguy hiểm đến tính mạng do làm tê liệt hệ thần kinh trung ương và cơ hô hấp.
Cây Chè Vằng – dược liệu tốt cho sức khỏe
Trái ngược hoàn toàn với Lá Ngón, Chè Vằng (tên khoa học Jasminum subtriplinerve hoặc Jasminum nervosum), thuộc họ Trúc đào (Apocynaceae), lại là loài cây được dùng làm thuốc quý trong dân gian.
Mô tả:
- Cây chè vằng là một cây nhỏ, mọc thành bụi ở bờ rào hay bụi tre hoặc bám vào các cây lớn.
- Thân cây cứng, chia thành từng đốt, đường kính 5-6mm, chia thành nhiều cành, có thể vươn cao 1-1,5mm và vươn dài tới 15-20m, thân và cành đều nhẵn.
- Lá mọc đối, hình mũi mác, phía cuống tù hay hơi tròn, đầu lá nhọn dài 4-7,5cm, rộng 2-4,5cm, những lá phía trên nhỏ hơn lá phía dưới, mép nguyên, trên có 3 gân rõ rệt. Cuống lá nhẵn, dài 3-12mm.
- Hoa mọc thành xim nhiều hoa (chừng 7-9 hoa), cánh hoa màu trắng.
- Quả hình cầu, đường kính 7-8mm (bằng hột ngô). Khi chín có màu đen, trong quả có một hạt rắn chắc. Mùa quả chín tháng 7-10
Từ lâu, dân gian đã dùng lá và thân Chè Vằng để nấu nước uống hằng ngày với nhiều công dụng: thanh nhiệt, giải độc gan, hỗ trợ tiêu hóa, lợi sữa sau sinh, giảm mỡ máu và huyết áp. Cây mọc phổ biến ở khắp vùng trung du, miền Trung và Nam Bộ, thường được thu hái quanh năm, phơi khô để dùng dần.
Cách phân biệt Lá Ngón và Chè Vằng ngoài tự nhiên
Dù có hình dáng khá tương đồng, Lá Ngón và Chè Vằng lại khác nhau rõ rệt nếu quan sát kỹ. Việc nhận biết đúng không chỉ giúp sử dụng đúng dược liệu, mà còn tránh được nguy cơ ngộ độc chết người nếu lỡ nhầm phải Lá Ngón. Dưới đây là những đặc điểm cụ thể giúp bạn phân biệt hai loại cây này dễ dàng khi gặp ngoài tự nhiên.
1. So sánh đặc điểm nhận dạng cơ bản
Để phân biệt chè Vằng và lá ngón có rất nhiều cách, người ta có thể dựa vào đặc điểm thân cây, lá cây, hay thậm chí là màu sắc hoa
BẢNG PHÂN BIỆT CHÈ VẰNG VÀ LÁ NGÓN
Lá Ngón và Chè Vằng đều là dây leo, lá mọc đối, mép nguyên – chính điều này khiến người thiếu kinh nghiệm dễ nhầm. Tuy nhiên, Lá Ngón có bề mặt lá bóng, dày và trơn hơn, còn Chè Vằng có lá mỏng, gân nổi rõ như lưới cá. Khi bẻ cành Lá Ngón, nhựa trắng đục sẽ rỉ ra ngay, trong khi Chè Vằng khô, không có nhựa, và có mùi thơm nhẹ khi vò.
Sự nhầm lẫn giữa hai cây này không chỉ gây mất tác dụng của dược liệu mà còn đe dọa tính mạng, vì độc tố trong Lá Ngón cực mạnh, có thể làm tê liệt thần kinh và ngừng thở sau vài chục phút nếu ăn phải.
2. Dấu hiệu nhận biết nhanh trong thực tế
Để không nhầm lẫn khi gặp ngoài tự nhiên, bạn có thể dựa vào những dấu hiệu đơn giản, dễ quan sát sau:
- Thân cây có nhựa trắng → gần như chắc chắn là Lá Ngón.
- Hoa màu vàng tươi, hình chuông → đặc trưng chỉ có ở Lá Ngón.
- Hoa trắng nhỏ, mùi thơm nhẹ → đó là Chè Vằng.
- Vò lá ngửi mùi: Lá Ngón hăng, hắc khó chịu; Chè Vằng có mùi thơm nhẹ, dễ chịu.
- Khu vực mọc: Lá Ngón thường mọc sâu trong rừng, gần suối hoặc vách đá; Chè Vằng lại hay mọc ven rừng, bìa đồi hoặc gần khu dân cư.
Để an toàn tuyệt đối bạn nên:
- Không thử nếm dù chỉ một mẩu lá hoặc cành.
- Nếu không chắc chắn, hãy chụp lại và so sánh với hình ảnh minh họa hoặc nhờ người am hiểu xác nhận.
- Nên mua Chè Vằng khô ở cơ sở uy tín thay vì tự hái trong rừng để đảm bảo an toàn tuyệt đối.
Vì sao dễ nhầm Lá Ngón với Chè Vằng?
Thực tế, không ít người dân vùng núi hoặc người mới đi hái thuốc từng nhầm Lá Ngón với Chè Vằng, đặc biệt khi cây chưa ra hoa. Sự nhầm lẫn này xuất phát từ việc hai loài có nhiều điểm tương đồng về hình thái và môi trường sống, cụ thể:
- Cùng là dây leo thân nhỏ, mọc quấn quanh các cây bụi hoặc thân gỗ khác trong rừng.
- Lá mọc đối, hình bầu dục hoặc thuôn dài, mép nguyên, màu xanh gần giống nhau khi quan sát từ xa.
- Cả hai đều phổ biến ở vùng trung du, miền núi, thường mọc gần bìa rừng, sườn đồi, nơi ẩm mát – khiến người hái thuốc dễ bắt gặp cả hai trong cùng khu vực.
- Khi cây chưa ra hoa hoặc kết quả, việc phân biệt bằng mắt thường gần như rất khó nếu không có kinh nghiệm.
- Một số vùng còn gọi Lá Ngón là “Vằng độc” hoặc “Vằng rừng”, càng làm người dân dễ hiểu lầm rằng đây chỉ là một biến thể khác của Chè Vằng.
Chính vì vậy, nếu không quan sát kỹ các dấu hiệu đặc trưng như hoa, nhựa, mùi lá hoặc vị đắng, việc hái nhầm Lá Ngón thay vì Chè Vằng là điều hoàn toàn có thể xảy ra — và hậu quả có thể vô cùng nguy hiểm.
Hậu quả khi nhầm Lá Ngón với Chè Vằng
Độc tố gelsemine trong Lá Ngón tác động trực tiếp lên hệ thần kinh trung ương, gây tê liệt cơ hô hấp và ngừng tim chỉ trong thời gian ngắn. Chỉ cần ăn nhầm vài lá hoặc uống nước có dính nhựa Lá Ngón cũng đủ gây ngộ độc nặng. Một số trường hợp nhẹ có thể xuất hiện các triệu chứng như:
- Buồn nôn, chóng mặt, tê lưỡi.
- Mặt tái, khó thở, nhịp tim chậm dần.
- Toàn thân yếu, co giật, mất ý thức.
Nếu không được cấp cứu kịp thời, người bị ngộ độc có thể tử vong chỉ sau 15–30 phút. Điều đáng nói là không có thuốc giải đặc hiệu cho độc Lá Ngón, việc cứu chữa chỉ có thể dựa vào rửa dạ dày, hỗ trợ hô hấp và hồi sức tích cực. Vì thế, phòng tránh ngay từ đầu – tức là nhận biết đúng cây và không hái dược liệu khi chưa chắc chắn – chính là cách bảo vệ an toàn nhất cho bản thân và gia đình.
Cách xử lý khi nghi ngờ ngộ độc Lá Ngón
Khi có dấu hiệu nghi ngờ ngộ độc Lá Ngón, tuyệt đối không tự xử lý tùy tiện vì độc chất tác động rất nhanh. Việc cần làm là giữ bình tĩnh và sơ cứu đúng cách trong thời gian chờ cấp cứu, cụ thể:
- Gọi cấp cứu ngay (115) hoặc đưa nạn nhân đến cơ sở y tế gần nhất càng sớm càng tốt. Thời gian xử lý trong 10–15 phút đầu tiên là yếu tố quyết định sự sống.
- Không cho nạn nhân tự gây nôn, vì có thể khiến độc chất lan nhanh hơn hoặc gây sặc vào phổi.
- Nếu nạn nhân còn tỉnh, có thể cho uống nhiều nước ấm hoặc nước dừa tươi để làm loãng độc tố trong dạ dày.
- Trong trường hợp có sẵn, cho uống than hoạt tính pha loãng (1g/kg thể trọng) để hấp phụ bớt độc tố – chỉ áp dụng khi người bị ngộ độc vẫn còn ý thức.
- Giữ ấm cơ thể, tránh để nạn nhân nằm ngửa, vì dễ gây ngạt nếu nôn. Nên đặt nghiêng người để dễ thở hơn.
Lưu ý: Không có thuốc giải độc Lá Ngón đặc hiệu, nên mọi biện pháp tại chỗ chỉ mang tính hỗ trợ. Quan trọng nhất là đưa nạn nhân đến bệnh viện càng sớm càng tốt để được rửa dạ dày, thở oxy và cấp cứu chuyên sâu.
Việc nhận biết đúng giữa Lá Ngón và Chè Vằng giúp bạn tránh được rủi ro ngộ độc. Đừng chủ quan hái lá trong rừng hay ven suối nếu chưa thật sự chắc chắn về đặc điểm nhận dạng. Tốt nhất, bạn nên mua Chè Vằng ở cơ sở uy tín, có nhãn mác rõ ràng, hoặc tham khảo ý kiến người am hiểu cây thuốc trước khi dùng. Một chút cẩn trọng sẽ giúp bạn an tâm hơn khi chăm sóc sức khỏe từ thiên nhiên.
