Nguyễn Văn Vũ, Nguyễn Danh ,Trần Minh Đức
Trường Trung cấp lâm nghiệp Tây Nguyên, P. Chi Lăng, Pleiku, Gia Lai, Việt Nam
Liên hiệp các hội Khoa học và kỹ thuật tỉnh Gia Lai, 98B Phạm Văn Đồng, Plei Ku, Gia Lai, Việt Nam ,Trường Đại học Nông Lâm, Đại học Huế, 102 Phùng Hưng, Huế, Việt Nam
Mục lục
Tóm tắt
Thông qua các thông số về hình thái lá, hoa, quả, và rễ củ, các tác giả đã xác định đối tượng nghiên cứu là Thiên môn chùm (Asparagus racemosus). Mặt khác, để tăng độ tin cậy, chúng tôi đã sử dụng phương pháp phân tích cấu trúc phân tử của loài thực vật này để xác định các thông số về di truyền học thực vật gồm:
(1) Trong sơ đồ cây phả hệ vùng trình tự ITS1, mẫu phân tích (Analysis sample-AS) xếp gọn giữa taxa Asparagus racemosus GU474426 và taxa A. racemosus KR215620 đã được công bố trên GenBank với độ tin cậy (bootstrap) 99%; mẫu AS và taxa Asparagus cochinchinensis JN171595 và taxa A. Cochinchinensis JN171599 xếp ở 2 nhánh phả hệ khác nhau;
(2) Trong cây phả hệ vùng trình tự matK, mẫu AS xếp chung nhóm với loài Asparagus rcemosus KR215620 với độ tin cậy (bootstrap) 64%; mẫu AS và loài Asparagus cochinchinensis xếp ở 2 nhánh phả hệ khác nhau. Như vậy, loài thực vật thuộc chi Măng tây phân bố tự nhiên tại tỉnh Gia Lai, Việt Nam chính là Thiên môn chùm (Asparagus racemosus Wild.).
Đặt vấn đề
Thiên môn chùm là một loài thảo dược quan trọng của Ấn Độ và vùng cận nhiệt đới. Việc sử dụng loài này để làm thuốc đã được trình bày trong Dược điển Ấn Độ, Vương quốc Anh và trong các hệ thống y học truyền thống như Ayurveda, Unani và Siddha .
Thiên môn chùm có hiệu quả cao trong điều trị các vấn đề liên quan đến hệ thống sinh sản nữ, điều trị rối loạn sức khoẻ phụ nữ, tăng sinh lý, khả năng sinh sản và đặc biệt tăng tuyến sữa và điều hòa kinh nguyệt; ngăn ngừa lão hóa, tăng tuổi thọ, truyền miễn dịch, cải thiện chức năng tâm thần, sức sống và sự dẻo dai cho cơ thể, điều trị rối loạn thần kinh, chứng khó tiêu, khối u, viêm, đau dây thần kinh, bệnh gan .Tuy nhiên, nhu cầu tiêu thụ Thiên môn chùm liên tục gia tăng, dẫn đến nạn khai thác hủy diệt, môi trường sống tự nhiên bị đe dọa… Do đó, hoạt động bảo tồn và phát triển loài này là cấp bách và rất cần thiết.
Hiện nay, Việt Nam phải nhập khẩu trực tiếp sản phẩm Thiên môn chùm từ Ấn Độ về để chế biến dược phẩm , trong khi loài thảo dược quý này có phân bố tự nhiên tại nước tanhưng chưa được nghiên cứu để sử dụng vì chưa có nghiên cứu sâu về phân loại để nhận diện chính xác loài Thiên môn chùm. Trong thực tế, một số loài thuộc chi Măng Tây có đặc điểm hình thái rất dễ nhầm lẫn với nhau. Điển hình là đặc điểm về cành dạng lá (diệp chi), cho nên nhiều thầy thuốc ngộ nhận loài Thiên môn chùm là Thiên môn đông (Asparagus cochinchinensis).
Từ những lý do trên, tác giả đã nghiên cứu sâu về đặc điểm hình thái, đồng thời tiến hành phân tích cấu trúc phân tử nhằm cung cấp cơ sở khoa học để giám định chính xác loài thảo dược quý hiếm này, phục vụ cho nhu cầu khai thác và sử dụng, bảo tồn và phát triển tại Việt Nam
Đối tượng và phương pháp
1. Đối tượng
Loài Thiên môn chùm (Asparagus racemosus Wild.) có phân bố tự nhiên tại tỉnh Gia Lai, Việt Nam.
2. Phương pháp
Mô tả đặc điểm hình thái:
- Định tính: Quan sát, mô tả màu sắc, hình dạng các bộ phận thân, cành lá, hoa, quả, rễ củ của loài Thiên môn chùm.
- Định lượng đo đếm chi tiết về số lượng, kích thước các bộ phận gồm thân, cành lá, hoa, quả, rễ củ của loài Thiên môn chùm. Sử dụng thước Panme để đo kích thước thân, lá, rễ củ và cân điện tử cỡ nhỏ để xác định khối lượng quả và hạt. Số lượng mẫu đảm bảo độ tin cậy trong xử lý thống kê (n ≥ 30).
Giám định:
- Phương pháp hình thái so sánh: đối chiếu hình thái mẫu thực vật được cung cấp theo Phạm Hoàng Hộ, Flora of China, theplantlist.org.
- Phương pháp sinh học phân tử: Phân tích di truyên từ mẫu lá loài Thiên Môn, sử dụng makers ITS 1, matK, so sánh trên ngân hàng gene chùm.
Kết quả và thảo luận
3.1. Hình thái
Thân cây:
Thân cây dạng thân leo dài 2 – 3m, đường kính 1,5 – 4.5mm ( trung bình 2,89mm), có gai nhọn, cứng, dài 2 – 5mm, hơi uốn cong về phía dưới. Thân và cành non nhẵn, màu xanh khi đang non và chuyển sang màu vàng xanh khi về già.
Lá:
Lá dạng vảy nhỏ ở phần thân sát gốc, sớm rụng . Lá giả do cành nhỏ phân hóa thành, thực hiện chức năng, sinh lý của lá màu xanh chụm 2 – 3, hay 2 – 6 thường là 3 (có khi lên đến 8) hơi cong, mặt cắt lá có 3 cạnh, dài 10 – 40mm, rộng 0,5 – 0,8mm.( Hình 1)
Hình 1. A. Thân chính mang hoa; B. Cành dạng lá của loài Thiên môn chùm
Hoa:
Hoa lưỡng tính, màu trắng kem, có mùi thơm dịu, mọc thành chùm đơn dài 1 – 4cm, cuống hoa dài 1.5 – 3mm; có 6 lá đài và 6 cánh hoa, 6 tiểu nhụy đều nhau, dài 0,7 mm; vòi nhụy ngắn, chẻ ba. Bầu noãn 3 buồng, không lông (Hình 2)
Hình 2. A. Cành mang hoa; B. Chùm hoa của loài Thiên môn chùm
Quả:
Phì quả có 3 mùi hơi tròn, có 3 ngăn, nhưng 1 – 2 ngăn thường không mang hạt.
Kích thước quả: Phần rộng nhất đạt 7,8 – 12,1 mm( trung bình 9,3mm); Phần hẹp nhất 6,7 – 11,7mm (trung bình 8,02 mm); chiều cao quả đạt 6,1 – 9 mm (trung bình đạt 7,2 mm). Quả khi chín có màu đỏ, chứa 1 – 3 hạt [2], có khi 5 – 7 hạt; hạt màu đen bóng, hình elip hoặc hơi dẹt, đường kính 3,5 – 5,5 mm. Khối lượng 1.000 hạt khô (trong điều kiện bảo quản) là 64,25 gam, tương đương 1,0kg với 15.564 hạt (Hình 3).
Hình 3. A. Mặt cắt ngang quả; B. Hạt; C. Quả của loài Thiên môn chùm
Rễ củ:
Rễ củ thon đều dạng đũa, màu vàng nhạt, dài 10-40cm, cá biệt dài 100cm, đường kính 6-10mm, có tim ruột và ít rễ con.( Hình 4)
Hình 4 .A và B. Rễ củ của loài Thiên môn chùm
3.2.Cấu trúc di truyền
Giải trình tự ITS1 được mô phỏng lại
Chiều xuôi
Chiều ngược
Kết luận
Các tác giả đã mô tả chi tiết về đặc điểm hình thái, đồng thời tiến hành phân tích cấu trúc phân tử cung cấp cơ sở khoa học để giám định chính xác loài Thiên môn chùm (Asparagus racemosus Wild.) để phục vụ nhu cầu khai thác và sử dụng, bảo tồn và phát triển tại Việt Nam.
Mặt khác, các tác giả đã chỉ rõ sự khác biệt về di truyền cũng như đặc điểm hình thái của loài Thiên môn chùm so với loài Thiên môn đông đang được gây trồng và sử dụng rộng rãi, góp phần bổ sung vào danh mục tập đoàn cây thuốc bản địa có giá trị dược liệu và thương mại cao tại Việt Nam.
