Mướp đắng có nguồn gốc từ Châu Phi, Ấn Độ hoặc Nam Trung Quốc. Hiện nay, mướp đắng được trồng ở nhiều nước trên thế giới hầu hết các nước nhiệt đới từ châu Phi sang châu Á và châu Mỹ. Ở Việt Nam, cây được trồng ở hầu hết các tỉnh từ đồng bằng đến trung du và miền núi.
Mục lục
Đặc điểm chung
Đặc điểm thực vật
- Mướp đắng là loại cây dây leo, thân có góc cạnh.
- Lá mọc so le, phiến lá chia 5 – 7 thùy hình trứng, mép có răng cưa.
- Hoa mọc đơn độc ở kẽ lá, hoa đực cái cùng gốc, có cuống dài màu vàng nhạt.
- Quả to hình thon dài, trên mặt có nhiều u nổi lên, lúc còn non có màu xanh, khi chín có màu vàng hồng. Hạt dẹt gần giống hạt bí ngô, quanh hạt có màng đỏ như hạt gấc.
Giá trị làm thuốc
Bộ phận sử dụng: Quả, lá và hạt. Quả thu hái khi có màu vàng lục dùng tươi. Hạt lấy ở quả chín, phơi khô. Lá và rễ thu quanh năm.
Công dụng
- Quả mướp đắng được dùng làm thuốc mát, chữa ho, sốt, đái rắt, đái buốt, bệnh phù thũng do gan nhiệt, chữa đái tháo đường. Ngày dùng 1 – 2 quả còn xanh bỏ hạt, nấu ăn. Quả dùng tắm cho trẻ trừ rôm sảy.
- Lá mướp đắng khô 12 g, tán bột hòa với nước hay rượu uống kết hợp lấy lá tươi giã nát đắp ngoài chữa nhọt độc sưng tấy, các vết thương nhiễm độc.
- Hoa mướp đắng phơi khô tán nhỏ uống chữa đau dạ dày.
Kỹ thuật trồng trọt
Chọn vùng trồng
Cây mướp đắng có thể sinh trưởng tốt ở các vùng khí hậu khác nhau của Việt Nam. Nhưng tốt nhất là khu vực có khí hậu ấm áp, đất đai màu mỡ, nhiều mùn, cao ráo, thoát nước, tưới tiêu thuận lợi. Nên chọn đất trồng có pH 5,5 – 6,5, cách xa khu công nghiệp, nghĩa trang, bệnh viện.
Giống và kỹ thuật làm giống
Nhân giống:
- Mướp đắng có thể gieo trồng bằng 2 phương pháp gieo thẳng hoặc gieo cây con ở vườn ươm. Thường dùng phương pháp gieo vườn ươm cho hiệu quả cao hơn.
- Lượng hạt dùng cho 1ha gieo thẳng là 10 – 12 kg.
- Lưu ý: Nên dùng hạt mới thu hoạch, không nên dùng hạt để lâu, chất lượng thấp, chọn hạt già, đảm bảo chất lượng, có tỷ lệ mọc cao từ 80 % trở lên.
Làm đất vườn ươm: Cần chọn đất tơi xốp, bằng phẳng, thuận tiện tưới tiêu, nhặt sạch cỏ dại, cày hoặc cuốc sâu 20 cm. Phơi ải, bừa kỹ.
Lên luống:
Lên luống cao 20 cm, mặt luống rộng 80 – 90 cm, chiều dài tùy ý.
Phân bón:
- Bón lót gồm phân chuồng hoai mục bón 10 tấn + 100 kg phân lân + 100 kg phân kali clorua cho 1ha vườn ươm, các loại phân trộn đều rải trên mặt luống, xáo nhẹ và san phẳng mặt luống để lấp phân.
- Bón thúc cây trên vườn ươm cần 100 kg urê/ha pha loãng tưới khi cây giống có 3 – 4 lá.
Gieo hạt:
Hạt được sàng lọc sạch, trộn đều đất bột khô, chia đều cho các luống, gieo làm 3 lần, xong lấp đất dày 1 – 2 cm, cuối cùng phủ một lớp rơm rạ hoặc trấu mỏng lên trên mặt luống.
Chăm sóc vườn ươm:
- Luôn tưới đủ ẩm, nếu không mưa, hàng ngày tưới 1 lần vào buổi chiều mát.
- Sau 3 – 4 ngày hạt mọc, khi hạt mọc chọn ngày không mưa bỏ rơm rạ tưới ẩm thường xuyên làm cỏ tỉa loại bớt cây bị sâu hại, có thể tưới nước đạm pha loãng 3 % cho cây con.
Tiêu chuẩn cây giống:
Sau khi gieo khoảng 15 – 20 ngày, cây con cao khoảng 5 – 7cm thì đánh cây con ra trồng. Chọn cây khỏe, sinh trưởng tốt, không bị sâu, bệnh. Chú ý đánh cây cẩn thận tránh gẫy dập và đứt rễ cây con.
Thời vụ trồng
Thời vụ mướp đắng có thể gieo trồng từ đầu tháng 3 đến tháng 9, thu hoạch từ tháng 5 – 12. Tuy nhiên, nếu gieo càng muộn năng suất giảm và sâu bệnh hại tăng lên.
Kỹ thuật làm đất
Nên chọn đất thịt nhẹ, đất cát pha tơi xốp, bằng phẳng, tưới tiêu thuận lợi. Đất càng nhiều dinh dưỡng năng suất và chất lượng càng cao. Đất sau khi được chọn cày bừa kỹ, làm sạch cỏ trước khi gieo trồng.
Chia đất từng luống rộng 1,3 – 1,4 m, sau khi lên luống mặt luống còn rộng 1,0 – 1,2 m, chiều cao luống 30 cm, chiều dài tùy theo ruộng.
Mật độ, khoảng cách
- Mật độ 52.000 cây/ha.
- Khoảng cách trồng 75 x 25 cm.
Phân bón và kỹ thuật bón phân
Thời kỳ bón
Bón lót: Toàn bộ lượng phân hữu cơ hoai mục + toàn bộ lượng phân lân và ½ lượng phân kali
Bón thúc: Toàn bộ phân đạm và 1/2 phân kali còn lại được chia là 4 lần bón thúc.
- Lần 1: Khi cây có 4 – 5 lá thật bón 1/4 số phân đạm.
- Lần 2: Bắt đầu nở hoa bón 1/4 số đạm + 1/4 phân kali.
- Lần 3: Thu quả đợt 1 bón 1/4 phân đạm và 1/2 phân kali.
- Lần 4: Khi thu quả đợt 3 bón số phân còn lại.
Kỹ thuật trồng và chăm sóc
Kỹ thuật trồng:
- Khi cây con đạt tiêu chuẩn, đánh trồng theo hốc, mỗi hốc trồng 1 – 2 cây. Trồng thẳng rễ, lấp chặt rễ, trồng xong tưới ngay. Nên trồng vào chiều mát, sau 7 – 10 ngày cây bắt đầu bén rễ hồi xanh.
- Đối với cây gieo thẳng sau 4 – 5 ngày cây mọc, 7 – 10 ngày cây bắt đầu sinh trưởng, phát triển, tiến hành tỉa dặm chỉ để lại 1 cây/hốc.
Chăm sóc:
- Làm cỏ xới xáo kết hợp với 2 lần đầu bón thúc chủ yếu xới đất và vun cao luống trước khi cắm giàn. Sau khi chăm sóc đợt 3 tiến hành cắm giàn để cây bắt đầu leo.
- Mướp đắng cần làm giàn khi cây cao 10 – 15 cm. Giàn được làm bằng tre, sặt theo hình chữ A trên luống hoặc làm giàn ngang.
- Mỗi hốc thường cắm 1 cọc nhỏ bằng cây sặt để cho cây leo lên giàn.
Tưới nước:
Dùng nguồn nước sạch để tưới, không dùng nước thải chưa qua xử lý để tưới. Cần giữ độ ẩm 80 – 85 % vào các đợt hoa cái nở rộ.
Phòng trừ sâu bệnh
Mướp đắng thường bị hai loại sâu, bệnh gây hại chính là ruồi đục quả và bệnh phấn trắng. Ruồi đục quả (Bactrocera cucurbitae)
Đặc điểm gây hại: Ruồi đục quả phát triển nhanh và gây hại chủ yếu trong điều kiện nóng, ẩm từ tháng 4 đến tháng 8. Ấu trùng (giòi) là tác nhân gây hại chính trên quả mướp đắng. Chúng tấn công quả ở giai đoạn quả non, ăn lõi quả, đục thành đường ngoằn ngoèo bên trong quả làm ảnh hưởng đến quá trình phát triển của quả. Quả bị hại có hình dạng méo mó và chuyển màu vàng. Những quả bị hại nặng thường thối và rụng sớm.
Biện pháp phòng trừ
- Tiêu hủy quả bị sâu hại hoặc chôn chúng với độ sâu ít nhất là 46 cm để ngăn nhộng vũ hóa.
- Cày sâu để vùi lấp nhộng hoặc cho nước ngập ruộng sau khi thu hoạch vài ngày để diệt nhộng.
- Khoảng từ 2 – 3 ngày sau khi đậu quả tiến hành bọc quả bằng giấy để bảo vệ quả tránh ruồi đẻ trứng vào bên trong quả. Có thể sử dụng túi giấy hình trụ và buộc túi bằng dây xung quanh cuống quả.
- Ruồi đục quả rất khó phòng trừ vì ấu trùng nằm sâu bên trong quả. Không nên phun thuốc trừ sâu để diệt giòi đục quả mướp đắng vì phun thuốc trừ sâu trong thời gian thu hoạch sẽ dẫn đến rủi ro cao do dư lượng thuốc trừ sâu tồn tại trên quả. Tuy nhiên, nếu mật độ ruồi nhiều có thể sử dụng bả protein (Ento-Pro 150DD) trộn với một lượng nhỏ thuốc trừ sâu (thường bán kèm với sản phẩm Ento-pro 150DD) để phòng trừ ruồi đục quả mướp đắng hiệu quả và tương đối an toàn.
Thu hoạch, sơ chế và bảo quản
Thu hoạch:
- Thu quả làm dược liệu: Sau khi gieo khoảng 45 – 50 ngày thì được thu quả, thu đúng độ chín (sau khi thụ phấn 7 – 10 ngày), cần tỉa bỏ quả bị sâu hại và quả nhỏ trong quá trình chăm sóc. Năng suất dược liệu có thể đạt 12 – 15 tấn quả tươi/ha.
- Thu hạt giống: Khi quả chín có màu vàng đỏ, chọn quả to không sâu bệnh, chín dần đều.
Sơ chế:
- Quả: Quả sau khi thu hoạch được thái mỏng theo chiều ngang, phơi khô, cho vào túi nilon, ngoài bao tải, bảo quản trong kho chuyên dụng.
- Hạt: Chọn quả to không sâu bệnh, chín dần đều. Bổ dọc lấy hạt, chọn hạt mẩy đều đem phơi trong nắng nhẹ đến khô cho vào chai, lọ, chum, vại bảo quản nơi thoáng mát hoặc kho lạnh để làm giống .
