Câu đằng là dược liệu có nhiều công dụng trong Đông y, hỗ trợ điều trị các bệnh lý về thần kinh, huyết áp. Để cây sinh trưởng tốt và cho hàm lượng dược chất cao, người trồng cần nắm rõ kỹ thuật trồng và chăm sóc Câu đằng đúng cách. Bài viết dưới đây sẽ hướng dẫn chi tiết các bước từ chọn giống, làm đất đến bón phân, tưới nước và thu hoạch đạt chuẩn.
Mục lục
Thông tin về cây Câu đằng
Câu đằng (tên khoa học: Uncaria rhynchophylla (Miq.) Miq. ex Havil.), còn được biết đến với nhiều tên gọi dân gian như Vuốt mèo, Gai móc câu, Vuốt lá mỏ, Thuần câu câu hay Móc ó, là một loại cây dược liệu thuộc họ Cà phê (Rubiaceae). Đây là cây nhỡ dạng leo, có cành non tiết diện vuông với rãnh dọc, khi già chuyển sang màu xám đen hoặc nâu đen. Lá cây mọc đối, có cuống ngắn và lá kèm, đặc biệt ở kẽ lá mọc ra những chiếc gai nhọn cong xuống như móc câu – chính đặc điểm này đã tạo nên tên gọi “Câu đằng”.
Câu đằng thường mọc hoang ở các vùng thượng du phía Bắc Việt Nam như Cao Bằng, Lào Cai và hiện vẫn chưa được trồng phổ biến. Hoa của cây mọc thành chùm hoặc đơn độc ở đầu cành, có hình cầu với 5 lá đài và 5 cánh hoa. Quả dạng nang dài, dẹt, bên trong chứa nhiều hạt có cánh. Mùa hoa quả thường rơi vào khoảng từ tháng 3 đến tháng 7 hàng năm. Người dân thường thu hái những đoạn cành có móc câu, đem về phơi hoặc sấy khô để làm dược liệu.
Trong y học cổ truyền, Câu đằng có vị ngọt, tính hàn, được sử dụng để hỗ trợ điều trị các chứng co giật ở trẻ nhỏ, động kinh, chân tay co quắp, sốt cao phát ban, cũng như giúp an thần, giảm đau đầu, hoa mắt và hạ huyết áp. Với tiềm năng dược tính cao và giá trị kinh tế bền vững, Câu đằng đang là một trong những cây thuốc Nam quý cần được bảo tồn và phát triển rộng rãi trong vùng dược liệu nước ta.
Kỹ thuật trồng cây Câu đằng
Để cây Câu đằng phát triển khỏe mạnh, cho dược tính cao và năng suất ổn định, người trồng cần nắm rõ các kỹ thuật từ khâu chọn giống, làm đất đến cách trồng và chăm sóc ban đầu.
Thời vụ trồng phù hợp
Câu đằng là loài cây ưa sáng, thường sinh trưởng tốt trong điều kiện khí hậu mát mẻ, độ ẩm cao. Thời điểm trồng lý tưởng là vào tháng 2–3 hoặc tháng 9–10 hằng năm, đây là giai đoạn thời tiết thuận lợi, giúp cây dễ bén rễ và phát triển ổn định. Ngoài ra, nên chọn trồng ở khu vực có rừng thứ sinh hoặc gần các cây lớn, nơi có ánh sáng tán xạ để cây vừa được che mát vừa có điểm tựa leo bám tự nhiên.
Chọn giống và nhân giống
Để cây Câu đằng phát triển tốt, bước đầu tiên là lựa chọn giống phù hợp. Hiện nay, giống được lấy chủ yếu từ cây mọc hoang ở các vùng như Cao Bằng, Lào Cai là nơi có điều kiện khí hậu và thổ nhưỡng tự nhiên phù hợp với đặc tính sinh trưởng của cây.
Câu đằng có thể nhân giống bằng hạt hoặc giâm cành. Trong đó, giâm cành là phương pháp phổ biến vì đơn giản, dễ thực hiện và tỉ lệ sống cao hơn. Khi giâm cành, nên chọn những đoạn cành bánh tẻ (không quá non, không quá già), có từ 2–3 đốt, không sâu bệnh.
Cây con khỏe mạnh cần có rễ phát triển tốt, cành không bị dập nát, lá xanh tươi, không có dấu hiệu vàng úa hoặc héo rũ. Đây là yếu tố quan trọng để đảm bảo sự phát triển ổn định sau khi trồng.
Chuẩn bị đất trồng
Câu đằng là cây không kén đất, nhưng đất trồng cần đảm bảo thoát nước tốt, giữ ẩm vừa phải và không bị ngập úng. Để tạo điều kiện lý tưởng cho cây, cần tiến hành làm đất kỹ lưỡng: phơi ải đất trước khi trồng, đồng thời bón lót vôi để xử lý mầm bệnh nếu đất chua hoặc đã trồng lâu năm. Sau đó, bổ sung phân chuồng hoai mục (2–3 kg/hố) giúp tăng độ tơi xốp và cung cấp dinh dưỡng ban đầu cho cây.
Ở những vùng đất thấp, nếu cần có thể lên luống hoặc đào rãnh thoát nước, giúp tránh tình trạng úng rễ khi mưa nhiều. Trường hợp đất dốc hoặc trồng xen trong rừng, nên chọn vị trí cạnh các cây lớn để cây có bóng mát và điểm tựa leo bám sau này.
Cách trồng
Trước khi trồng, đào hố với kích thước 60 x 60 x 60 cm, trộn đều lớp đất mặt với phân chuồng hoai mục rồi lấp lại một phần, tạo độ cao vừa phải để đặt cây giống.
Khi đặt cây xuống hố, cần chú ý tránh để rễ cây tiếp xúc trực tiếp với phân, vì có thể gây xót và thối rễ. Sau khi đặt cây, lấp đất nhẹ nhàng, nén chặt vừa phải quanh gốc, rồi tưới nước giữ ẩm trong 7–10 ngày đầu.
Vì Câu đằng là cây dây leo, nên sau khi trồng cần cắm cọc hoặc làm giàn chắc chắn để cây có điểm tựa phát triển, tránh tình trạng dây bò sát mặt đất dễ bị sâu bệnh và ảnh hưởng đến chất lượng dược liệu sau này.
Cách chăm sóc cây Câu đằng
Sau khi trồng, việc chăm sóc đúng cách sẽ giúp cây Câu đằng sinh trưởng khỏe, cho năng suất cao và dược tính tốt. Dưới đây là các kỹ thuật chăm sóc cơ bản người trồng cần lưu ý:
Tưới nước
Câu đằng là cây dây leo ưa ẩm nhưng không chịu úng. Trong giai đoạn cây con mới trồng, cần duy trì độ ẩm thường xuyên trong khoảng 7–10 ngày đầu để cây nhanh bén rễ. Sau đó, có thể giảm tần suất tưới tùy vào thời tiết và độ ẩm đất. Vào mùa khô, cần bổ sung nước đều đặn để cây không bị héo. Lưu ý tránh tưới quá nhiều vào mùa mưa, cần đảm bảo đất luôn thoát nước tốt để không gây úng rễ, thối gốc.
Bón phân
Bón phân đúng cách giúp cây phát triển khỏe mạnh, ra nhiều nhánh và tăng lượng hoạt chất trong dược liệu. Nên sử dụng các loại phân hữu cơ hoai mục, phân NPK hoặc phân vi sinh, kết hợp bón thúc định kỳ theo từng giai đoạn:
- Lần 1: Sau khi trồng 7–10 ngày, bón phân loãng để cây phát triển bộ rễ.
- Lần 2: Khi cây bắt đầu leo giàn, bổ sung phân hữu cơ hoặc NPK để kích thích ra nhánh.
- Lần 3: Trước mùa ra hoa khoảng 1 tháng, tiếp tục bón phân để tăng sức đề kháng và chuẩn bị cho thu hoạch.
Làm cỏ, xới xáo, tỉa cành
Cần làm cỏ và xới đất định kỳ, đặc biệt trong giai đoạn cây còn nhỏ để giảm cạnh tranh dinh dưỡng và giúp đất thông thoáng. Mỗi đợt làm cỏ có thể kết hợp xới xáo nhẹ quanh gốc để tăng độ thoáng khí cho rễ.
Tỉa cành cũng là bước quan trọng để cây Câu đằng phân nhánh tốt, phát triển đều. Nên tiến hành tỉa bỏ những cành già yếu, sâu bệnh hoặc mọc quá rậm rạp để ánh sáng lọt vào đều hơn, giúp cây phát triển cân đối và ít sâu bệnh hơn.
Phòng và trị sâu bệnh
Câu đằng là loài cây khá ít bị sâu bệnh hại, tuy nhiên trong điều kiện thời tiết ẩm ướt kéo dài hoặc khi trồng với mật độ quá dày, cây vẫn có thể gặp phải một số bệnh thường gặp như nấm lá, rệp và sâu đục thân. Để phòng ngừa hiệu quả, người trồng nên áp dụng các biện pháp canh tác an toàn như luân canh hợp lý để tránh đất bị thoái hóa, giữ khoảng cách trồng thông thoáng giữa các cây nhằm hạn chế độ ẩm và điều kiện phát triển của sâu bệnh. Trong trường hợp cần thiết, có thể sử dụng các loại thuốc sinh học, thảo mộc hoặc chế phẩm vi sinh thân thiện với môi trường để xử lý.
Thu hoạch và sơ chế dược liệu Câu đằng
Câu đằng thường được thu hoạch vào mùa hè, từ tháng 7 đến tháng 9, khi cây phát triển mạnh và hàm lượng dược chất trong thân đạt mức cao nhất. Lúc này, người trồng tiến hành cắt cả dây, sau đó chọn lọc những đoạn cành có mấu gai móc câu, ưu tiên loại có 2 móc câu cong xuống, vì được đánh giá là dược liệu tốt hơn.
Sau khi thu hái, dây Câu đằng được chặt thành từng đoạn ngắn, khoảng 2 cm, với phần phía trên cắt sát gần móc câu để đảm bảo hình dạng và độ đồng đều. Tiếp đến, rửa sạch, loại bỏ các rễ con, rồi phơi nắng hoặc sấy khô cho đến khi hoàn toàn khô, bảo quản nơi khô ráo, thoáng mát để giữ được chất lượng dược tính.
Trong dược điển, phần thân có chứa móc được gọi là Ramulus Uncariae cum Uncus, có kích thước từ nhỏ đến lớn, thường mang từ 1 đến 3 móc câu. Những móc này cứng, cong xuống và hướng vào bên trong thân, bề mặt ngoài nhẵn, màu nâu sẫm, là đặc điểm nhận biết dược liệu đạt tiêu chuẩn.
Câu đằng sau khi sơ chế thường được dùng sống, không cần sao tẩm. Khi sắc thuốc thang, nên cho Câu đằng vào sau cùng, đun sôi nhẹ khoảng 1–2 lần trào là đủ để giữ lại dược tính. Ngoài ra, dược liệu cũng có thể được tán thành bột để pha chế thành thuốc hoàn tán, tùy theo cách sử dụng trong từng bài thuốc cụ thể.
Lưu ý khi trồng và chăm sóc Câu đằng
Để cây Câu đằng phát triển tốt, cho dược tính cao và đạt tiêu chuẩn làm thuốc, người trồng cần lưu ý một số điểm sau:
- Làm giàn leo chắc chắn: Câu đằng là cây dây leo, nên cần làm giàn hoặc cắm cọc vững chắc để cây có điểm tựa phát triển, tránh bò sát đất dễ gây sâu bệnh và ảnh hưởng đến chất lượng dược liệu.
- Theo dõi sinh trưởng: Ghi chép quá trình phát triển của cây, các lần bón phân, tưới nước và tình trạng sâu bệnh sẽ giúp điều chỉnh kỹ thuật canh tác kịp thời và nâng cao hiệu quả chăm sóc.
- Chọn vùng trồng: Câu đằng là cây dùng làm thuốc nên cần được trồng ở nơi có môi trường trong lành, không gần khu công nghiệp, khu xử lý rác hay vùng có thuốc bảo vệ thực vật tồn lưu cao để đảm bảo an toàn dược liệu.
- Thu hoạch đúng thời điểm: Thu hái vào tháng 7–9 khi dược tính đạt cao nhất, chọn đoạn cành có móc câu, đặc biệt là loại có 2 móc để đảm bảo chất lượng tốt nhất.
- Sơ chế và bảo quản đúng cách: Sau khi thu hoạch, cần rửa sạch, cắt bỏ rễ con, phơi hoặc sấy khô hoàn toàn, bảo quản nơi khô ráo, thoáng mát để giữ được hoạt chất trong dược liệu lâu dài.
Trồng và chăm sóc Câu đằng đúng kỹ thuật không chỉ giúp cây phát triển khỏe mạnh mà còn nâng cao giá trị dược liệu thu được. Hy vọng những thông tin trên sẽ hỗ trợ bạn xây dựng mô hình trồng Câu đằng hiệu quả và bền vững.
