Cây lồng đèn (còn gọi là tầm bóp) không chỉ là loài cây dại quen thuộc với nhiều vùng quê Việt Nam mà còn là cây rau dược liệu có giá trị dinh dưỡng và dược tính cao. Với đặc tính dễ trồng, nhanh thu hoạch và có thể trồng quanh năm, cây lồng đèn ngày càng được nhiều người quan tâm để trồng làm rau, làm thuốc hoặc làm cảnh.
Mục lục
Thông tin về cây Lồng đèn
Cây lồng đèn còn được gọi là thù lù lông, tầm bóp, là một loài thực vật thân thảo quen thuộc thuộc họ Cà (Solanaceae), mang tên khoa học Physalis peruviana L. Đây là loài cây mọc hoang nhiều ở ven đường, bờ ruộng hay vườn nhà, nhưng lại ẩn chứa vẻ đẹp mộc mạc và những giá trị hữu ích trong cả đời sống lẫn y học dân gian.
Cây thường sống theo chu kỳ hằng năm, cao từ 60–80 cm, thân hình trụ, phân nhánh nhiều và phủ lông mềm mịn. Lá cây mọc so le, có hình bầu dục hoặc gần tam giác, phần gốc thường bằng hoặc hình tim, đầu lá nhọn, mép có thể nguyên hoặc hơi răng cưa nhỏ. Cả hai mặt lá đều có lớp lông mịn, nhưng mặt dưới thường dày hơn, tạo nên cảm giác nhám nhẹ khi chạm vào.
Điểm nổi bật nhất của cây lồng đèn chính là hoa và quả. Hoa mọc đơn độc ở kẽ lá, có màu vàng tươi, ở gốc hoa thường có những đốm tím nhạt. Đài hoa hình chuông, xẻ sâu thành 5 răng nhọn như hình mác, ôm lấy phần tràng hợp có dạng hình chuông nhỏ, phủ lông tơ mịn. Bên trong có 5 nhị và bầu nhụy chứa nhiều noãn. Sau khi hoa tàn, phần đài không rụng đi mà tiếp tục phát triển bao lấy quả, tạo nên lớp vỏ ngoài hình lồng đèn – đặc điểm dễ nhận biết và cũng là nguồn gốc tên gọi của cây.
Quả của cây lồng đèn là loại quả mọng, hình cầu, vỏ ngoài trơn nhẵn, màu vàng cam khi chín. Bên trong chứa nhiều hạt nhỏ hình đĩa, màu vàng nhạt. Vị quả chua nhẹ, có thể ăn được và đôi khi được dùng trong các món tráng miệng hoặc làm mứt ở một số quốc gia.
Kỹ thuật trồng cây Lồng đèn
Điều kiện sinh trưởng
Cây lồng đèn là loài thực vật có khả năng thích nghi cao, dễ trồng và không đòi hỏi quá khắt khe về điều kiện sinh trưởng. Nhờ phổ sinh thái rộng, cây có thể phát triển tốt ở nhiều vùng khí hậu khác nhau, từ miền núi đến đồng bằng, từ khí hậu cận nhiệt đới cho đến ôn đới mát mẻ. Đặc biệt, cây tỏ ra khá khỏe mạnh, ít bị sâu bệnh tấn công nên việc chăm sóc cũng không quá phức tạp.
Nhiệt độ lý tưởng để cây lồng đèn phát triển mạnh mẽ nằm trong khoảng 15–26°C. Trong điều kiện này, cây sinh trưởng nhanh, ra hoa đều và cho quả đẹp. Tuy nhiên, khi nhiệt độ vượt ngưỡng 35°C hoặc giảm xuống dưới 5°C, quá trình phát triển của cây sẽ bị chậm lại, thậm chí ngừng sinh trưởng. Do đó, ở những nơi có khí hậu quá nóng hoặc quá lạnh, cần có biện pháp điều chỉnh môi trường phù hợp để cây phát triển ổn định.
Lồng đèn là loài ưa sáng tán xạ, thích ánh sáng nhẹ và không chịu được nắng gắt trực tiếp trong thời gian dài. Dưới ánh mặt trời quá mạnh, lá cây dễ bị cháy xém và khô viền, ảnh hưởng đến sức sống chung của cả cây. Vì vậy, trong những ngày nắng gay gắt, nên bố trí cây ở vị trí có bóng râm hoặc che phủ bằng lưới mát để giảm cường độ ánh sáng.
Thời vụ
Thời vụ trồng cây lồng đèn nên được lựa chọn dựa trên đặc điểm khí hậu từng vùng để cây phát triển tốt và ra hoa đẹp. Với khí hậu mát mẻ ưa thích, cây phù hợp trồng vào mùa thu – xuân.
- Miền Bắc và Tây Nguyên: Nên trồng từ tháng 9 đến tháng 3 năm sau, khi thời tiết mát mẻ, ít mưa.
- Miền Nam: Thích hợp trồng vào đầu mùa khô (tháng 11 – tháng 1), tránh mùa mưa để hạn chế úng rễ.
Nhân giống
Nhân giống cây lồng đèn từ hạt
Trồng cây lồng đèn từ hạt cần thời gian khá dài – khoảng 1 năm cây mới bắt đầu ra hoa. Hạt giống thường được gieo vào mùa xuân, trực tiếp vào khay ươm hoặc bầu đất, sau đó phủ một lớp đất mỏng và tưới phun sương nhẹ để giữ ẩm. Bầu ươm nên đặt ở nơi thoáng mát, có ánh sáng tán xạ.
Hạt thường nảy mầm sau 5–14 ngày, nhưng trong điều kiện không thuận lợi có thể kéo dài đến 2–6 tuần. Khi cây con có bộ rễ ổn định và 4 lá thật, có thể chuyển sang chậu trồng. Cần bấm ngọn và tỉa bớt lá khi cây đạt 4–5 cặp lá để kích thích phân cành. Với loại trồng chậu, chỉ cần bấm ngọn 1 lần mỗi năm.
Nhân giống từ cành giâm
Phương pháp giâm cành giúp cây sinh trưởng nhanh hơn so với trồng từ hạt. Nên chọn cành khỏe, chưa ra hoa, cắt đoạn dài 7–8 cm có 2–3 cặp lá trưởng thành. Sau khi cắt, để cành khô nhựa ở vết cắt trong vài giờ rồi mới đem giâm.
Giâm cành vào giá thể cát hạt nhỏ đã được khử trùng, dày khoảng 4 cm, có pH 6–6.5. Tưới nhẹ để duy trì độ ẩm và giữ nhiệt độ ổn định ở 20–22°C. Trong suốt giai đoạn mọc rễ (khoảng 3 tuần), nên áp dụng chế độ ngày ngắn (dưới 12 giờ ánh sáng mỗi ngày) để cây tập trung ra rễ, không bị kích thích ra hoa sớm. Khi rễ đã phát triển tốt, có thể đem trồng vào chậu hoặc đất vườn.
Làm đất trồng
Làm đất trồng cây lồng đèn đúng cách sẽ giúp cây sinh trưởng khỏe, ra hoa đẹp và lâu tàn. Đây là loài cây ưa đất tơi xốp, giàu chất hữu cơ, thoát nước tốt nhưng vẫn giữ ẩm vừa phải, với độ pH lý tưởng khoảng 6.0.
Bạn có thể sử dụng đất sạch hữu cơ đóng bao như Sfarm – sản phẩm được phối trộn từ 100% nguyên liệu hữu cơ sạch, đã xử lý vi sinh và cân đối tỷ lệ phù hợp với cây hoa chậu, giúp tiết kiệm thời gian và đảm bảo an toàn cho cây.
Nếu muốn tự phối trộn đất tại nhà, bạn có thể áp dụng công thức:
⅓ đất vườn + ⅓ đất cát hoặc đất mục + ⅓ phân hữu cơ (như phân trùn quế, phân chuồng hoai mục, xơ dừa, vỏ trấu, mùn hữu cơ, than bùn…). Hỗn hợp này sẽ giúp đất tơi xốp, thông thoáng, giữ ẩm tốt mà không gây úng rễ. Trước khi trồng, nên bón lót vôi và phơi ải đất từ 15–20 ngày để tiêu diệt mầm bệnh, nấm hại còn tồn tại trong đất.
Về chậu trồng, cây lồng đèn thích hợp với cả chậu đứng và giỏ treo, tùy theo mục đích trang trí. Có thể chọn chậu đất nung, nhựa, sứ… với đường kính từ 20–30 cm, đảm bảo đủ không gian cho cây phát triển bộ rễ và tán hoa đều đẹp.
Chăm sóc cây Lồng đèn
Tưới nước
Dù là loài không ưa nhiều nước, nhưng cây vẫn cần được duy trì độ ẩm ổn định khoảng 60–70% để sinh trưởng tốt.
Nên tưới 1–2 lần/ngày, ưu tiên vào sáng sớm và chiều mát bằng vòi hoa sen tưới nhẹ quanh gốc, giúp đất ẩm đều mà không làm đọng nước. Tuyệt đối tránh tưới vào giữa trưa khi trời nắng gắt, vì lúc này rễ cây rất dễ bị “sốc nhiệt” dẫn đến thối rễ hoặc cháy lá.
Không nên tưới trực tiếp lên hoa hoặc tưới quá đẫm, vì dễ gây thối lá, úng gốc và làm hoa nhanh tàn. Vào những ngày nắng nóng, có thể tăng số lần tưới nhưng vẫn đảm bảo lượng nước vừa đủ, tránh để nước đọng lâu trong chậu. Ngược lại, mùa mưa cần chú trọng khả năng thoát nước, luôn giữ chậu không bị ngập úng để bảo vệ bộ rễ.
Bón phân
Hoa lồng đèn có tốc độ sinh trưởng nhanh và ra hoa liên tục, vì vậy nhu cầu dinh dưỡng cao là điều cần thiết. Tuy nhiên nếu bón quá tay dễ gây chết cây, do đó cần bón đúng loại, đúng liều lượng.
Ưu tiên sử dụng phân hữu cơ hoai mục như phân trùn quế, phân gà, bò, cá đã ủ vi sinh, kết hợp với phân vô cơ NPK cân đối (như 20-20-20 hoặc 18-18-6) để bổ sung khoáng chất thiết yếu. Khi dùng phân hóa học, nên pha loãng ½ liều khuyến cáo và tưới định kỳ 14 ngày/lần khi cây đang phát triển thân lá. Đến giai đoạn ra hoa, tăng tần suất lên 7–10 ngày/lần và có thể xen kẽ phân bón lá với phân gốc (giãn cách 14–18 ngày/lần).
Nguyên tắc quan trọng:
- Trước khi bón phân nên tưới nước giữ ẩm trước để tránh sốc rễ.
- Không bón phân lúc trời nắng gắt để tránh cháy rễ, sót lá.
- Có thể bổ sung chất điều hòa sinh trưởng như B1, B9, Ethephon, Ancymidol… vào những giai đoạn cần kích thích phát triển.
Đặc biệt, khi cây đang ra rễ hoặc phát triển cành non, nên ưu tiên phân bón chứa đạm (N), kali (K) và vi lượng để hỗ trợ sự phát triển mạnh mẽ và bền vững của cây.
Phòng trừ sâu bệnh
Mặc dù hoa lồng đèn có sức đề kháng tốt, nhưng vẫn có thể bị tấn công bởi một số sâu bệnh phổ biến như: rầy mềm, nhện đỏ, sâu ăn lá, bướm trắng, hoặc gặp các bệnh do nấm như thối rễ, rỉ sắt – thường xuất hiện khi môi trường quá ẩm, đất kém thoát nước hoặc cây con nhiễm bệnh từ cây mẹ.
Biện pháp phòng trừ hiệu quả:
- Giữ vệ sinh khu vực trồng, loại bỏ lá úa, cỏ dại và tàn dư thực vật để hạn chế nơi trú ẩn của sâu bệnh.
- Lựa chọn cây giống khỏe mạnh, không mang mầm bệnh. Có thể xử lý hom giống bằng thuốc sát khuẩn trước khi trồng.
- Theo dõi thường xuyên, phát hiện sớm dấu hiệu sâu bệnh để xử lý kịp thời, tránh lây lan.
- Duy trì độ ẩm vừa phải, đảm bảo thoát nước tốt, nhất là vào mùa mưa để tránh bệnh nấm rễ.
Ưu tiên các biện pháp sinh học và thủ công:
- Dầu neem: pha 5ml dầu neem + 5ml nước rửa chén trong 1 lít nước, phun 2–3 lần, cách nhau 5–7 ngày.
- Chế phẩm sinh học Bio Herb: pha 10ml/2 lít nước, dùng định kỳ.
- Chế phẩm tự nhiên từ tỏi, ớt, hành… cũng có thể tự làm để xịt phòng trừ sâu một cách an toàn, thân thiện môi trường.
Trong trường hợp cần thiết, có thể sử dụng thuốc bảo vệ thực vật, nhưng nên chọn loại sinh học, ít độc, tuân thủ liều lượng và thời gian cách ly đúng hướng dẫn.
Thu hoạch và bảo quản quả Lồng đèn
Sau khoảng 80 ngày gieo trồng, cây lồng đèn bắt đầu cho thu hoạch. Khi quả chín, phần vỏ bọc bên ngoài chuyển sang màu nâu nhạt và tự rụng xuống đất – đây là dấu hiệu nhận biết thời điểm thu hái thích hợp. Nên thu hoạch quả ngay sau khi rụng để tránh dập nát hoặc hư hỏng do côn trùng, ẩm mốc.
Quả lồng đèn có thể bảo quản được 3–4 tuần nếu giữ nguyên lớp vỏ bọc tự nhiên và đặt ở nơi khô ráo, thoáng mát. Không nên bóc vỏ ngoài nếu chưa sử dụng ngay, vì lớp vỏ này giúp bảo vệ quả khỏi tác động môi trường và kéo dài thời gian bảo quản.
