Xuyên khung là một vị thuốc quý trong y học cổ truyền, thường được dùng để hoạt huyết, giảm đau và hỗ trợ điều trị nhiều bệnh lý liên quan đến khí huyết. Nếu bạn đang muốn trồng xuyên khung để làm dược liệu hoặc phát triển kinh tế tại nhà, bài viết này sẽ hướng dẫn bạn cách trồng và chăm sóc cây xuyên khung đúng kỹ thuật, dễ áp dụng và hiệu quả.
Mục lục
Thông tin về Xuyên khung
Xuyên khung (tên khoa học: Ligusticum wallichii Franch.) là một loại cây thuốc quý thuộc họ Hoa tán (Apiaceae), còn được biết đến với các tên gọi khác như Sang sông (theo người H’Mông) hay Khung cùng. Cây dạng thân thảo, sống lâu năm, thân mọc thẳng, rỗng ruột, bên ngoài có các đường gân dọc nổi rõ. Lá mọc so le, xẻ sâu thành nhiều thùy, khi vò có mùi thơm đặc trưng. Vào mùa hoa quả (tháng 8–10), cây cho hoa nhỏ màu trắng, mọc thành tán kép, sau đó kết quả bế hình trứng.
Bộ phận được sử dụng làm thuốc chủ yếu là thân rễ, thường được thu hái khi mấu thân phình to. Sau khi đào lên, rễ được rửa sạch, phơi hoặc sấy khô và loại bỏ rễ con. Trong y học cổ truyền, xuyên khung có vị cay, tính ấm, quy vào các kinh can, đởm và tâm bào. Thảo dược này nổi bật với công dụng khu phong, hành khí, hoạt huyết, giảm đau, thường được dùng để hỗ trợ điều trị đau đầu, kinh nguyệt không đều, hoa mắt, ngực bụng đầy trướng, liệt nửa người hoặc chân tay co rút. Tuy nhiên, những người bị âm hư hỏa vượng cần tránh sử dụng để đảm bảo an toàn.
Điều kiện sinh trưởng
Cây xuyên khung là loại dược liệu ưa khí hậu mát mẻ, ẩm ướt nên thường được trồng ở vùng núi cao có độ cao từ 1.000 đến 2.000m so với mực nước biển. Nhiệt độ lý tưởng để cây sinh trưởng tốt nằm trong khoảng 15–20°C. Về đất trồng, xuyên khung thích hợp với đất tơi xốp, giàu mùn, thoát nước tốt và có độ pH trung tính (khoảng 6–7). Bên cạnh đó, cây ưa sáng nhẹ nhưng lại không chịu được ánh nắng gắt kéo dài, do đó cần bố trí nơi trồng có ánh nắng buổi sáng và bóng mát nhẹ vào buổi trưa để cây phát triển đều, thân rễ chắc khỏe và tích lũy dược tính tốt hơn.
Phương pháp nhân giống Xuyên khung
Cây xuyên khung thường được nhân giống bằng đoạn thân rễ, một phương pháp đơn giản nhưng mang lại tỷ lệ sống cao và giữ được các đặc tính tốt của cây mẹ. Thời gian gieo trồng thích hợp là từ tháng 1 đến tháng 2, tránh những ngày rét đậm vì cây non rất dễ bị ảnh hưởng bởi nhiệt độ thấp. Trước khi thu hoạch chính vụ, người trồng cần chọn lọc kỹ những cây giống to khỏe, không sâu bệnh để làm giống cho vụ sau. Khi cây ra hoa tàn, lá bắt đầu vàng úa là lúc có thể tiến hành thu thân giống. Sau khi thu, nên bó thành từng bó nhỏ từ 25–30 thân, dựng đứng trong nhà thoáng mát, dưới chân bó rải một lớp cỏ khô và phủ kín bằng rơm để giữ độ ẩm. Mỗi tuần cần đảo rơm một lần để tránh ẩm mốc và tạo độ thông thoáng.
Khoảng 1 tháng trước thời điểm trồng, tiến hành cắt thân thành từng đoạn, mỗi đoạn có chứa 1 mắt ngủ, sau đó đem ủ trong cát ẩm có mái che, duy trì độ ẩm ổn định để kích thích mầm non phát triển. Khi mầm bắt đầu nhú lên, có thể mang ra trồng trên luống đã chuẩn bị sẵn. Cách nhân giống này không chỉ đảm bảo cây con phát triển khỏe mạnh mà còn giúp tiết kiệm thời gian và công chăm sóc trong giai đoạn đầu.
Kỹ thuật trồng cây Xuyên khung
Để cây xuyên khung phát triển tốt và cho năng suất cao, khâu làm đất và trồng mầm cần được thực hiện kỹ lưỡng, đúng kỹ thuật. Trước tiên, tiến hành cày bừa kỹ để làm tơi nhỏ đất, chọn những vùng đất có độ dốc nhỏ nhằm hạn chế hiện tượng rửa trôi dinh dưỡng. Trường hợp đất có độ dốc lớn, nên thiết kế ruộng bậc thang và đánh luống theo đường đồng mức để giữ ẩm và giữ đất. Luống nên được làm cao từ 20–25cm, mặt luống rộng khoảng 80–90cm, giúp thoát nước tốt trong mùa mưa và tạo điều kiện thông thoáng cho bộ rễ phát triển.
Trước khi trồng, cần rải đều phân bón lót (như phân chuồng hoai mục hoặc phân hữu cơ vi sinh) theo hàng hoặc từng hốc. Sau đó trộn đều phân với lớp đất mặt để rễ dễ hấp thụ dinh dưỡng ngay từ đầu. Khi trồng mầm, đảm bảo khoảng cách giữa các cây là 20 x 20cm, giúp cây phát triển đồng đều, hạn chế cạnh tranh dinh dưỡng. Nếu trồng theo hốc, sau khi đặt mầm xuống, cần phủ đất dày khoảng 2cm, dùng tay ấn nhẹ cho chặt gốc, giữ cho mầm đứng vững. Sau khi trồng xong, nên tưới nước nhẹ giữ ẩm để mầm nhanh bén rễ và phát triển ổn định.
Chăm sóc cây Xuyên khung sau trồng
Sau khi trồng, xuyên khung cần được chăm sóc kỹ lưỡng để mầm mọc đều và cây phát triển khỏe mạnh. Giai đoạn đầu, bạn nên duy trì độ ẩm thường xuyên cho đất bằng cách tưới nước đều đặn mỗi ngày, đặc biệt vào buổi sáng sớm hoặc chiều mát. Đất quá khô sẽ khiến mầm chậm mọc, trong khi ngập úng dễ làm hỏng rễ. Đồng thời, cần làm cỏ định kỳ và giữ cho ruộng luôn thông thoáng, giúp cây hấp thụ tốt dinh dưỡng và hạn chế sâu bệnh phát sinh.
Trong quá trình sinh trưởng, xuyên khung có thể gặp một số sâu bệnh gây hại. Vào tháng 2 và 3, sâu xám thường xuất hiện và gây hại cho cây con; bạn có thể bắt sâu bằng tay vào sáng sớm hoặc đánh bả sinh học để kiểm soát chúng. Ngoài ra, rệp hại lá và mầm non cũng là mối lo thường gặp, có thể xử lý bằng cách sử dụng thuốc Thionova 25WG theo đúng liều lượng hướng dẫn. Khi trời có độ ẩm cao hoặc mưa kéo dài, cây dễ bị thối củ do nấm rễ, vì vậy cần vệ sinh đồng ruộng sạch sẽ và thoát nước nhanh sau mưa để hạn chế bệnh phát sinh.
Một bệnh khác cần lưu ý là bệnh rỉ sắt, gây hiện tượng vàng lá, cây còi cọc và dễ chết. Để phòng và trị bệnh này, có thể phun dung dịch Boocdo 1% hoặc dùng Daconil pha với liều 15–20g/10 lít nước để phun đều lên lá, giúp cây hồi phục nhanh và phát triển ổn định.
Thu hoạch và bảo quản
Cây xuyên khung thường được thu hoạch vào tháng 11, khi cây đã được khoảng 2 năm tuổi và toàn bộ lá đã lụi tàn. Đây là giai đoạn phần thân rễ phình to, tích lũy dược chất cao nhất, rất thích hợp để khai thác làm dược liệu. Khi thu hoạch, cần dùng cuốc đào nhẹ nhàng quanh gốc để lấy toàn bộ củ, tránh làm gãy hoặc dập phần thân rễ. Sau khi đào xong, tiến hành cắt bỏ rễ con, cuống, cành lá, chỉ giữ lại phần củ chính.
Tiếp theo, rửa sạch đất bám trên thân rễ rồi đem phơi nắng nhẹ hoặc sấy khô từ từ cho đến khi củ thật khô, bên ngoài có màu vàng nâu, thơm đặc trưng. Không nên phơi dưới nắng gắt để tránh mất dược tính. Sau khi khô hoàn toàn, dược liệu nên được bảo quản ở nơi khô ráo, thoáng mát, tránh ẩm mốc để giữ chất lượng lâu dài và đảm bảo an toàn khi sử dụng.
Lời kết
Hy vọng những hướng dẫn trong bài viết đã giúp bạn hiểu rõ quy trình trồng và chăm sóc cây xuyên khung một cách bài bản. Chỉ cần áp dụng đúng kỹ thuật và chăm sóc đều đặn, bạn sẽ có một vụ xuyên khung khỏe mạnh, cho năng suất cao và chất lượng dược liệu tốt. Chúc bạn thành công!
