Cây Trinh nữ hoàng cung có nguồn gốc từ Ấn Độ, hiện được trồng rộng rãi ở nhiều nước trong khu vực như Thái Lan, Malaysia, Philippin, Campuchia, Lào. Việt Nam, Ấn Độ và cả ở phía Nam Trung Quốc. Ở Việt Nam, cây được trồng chủ yếu ở các tỉnh từ Quảng Nam – Đà Nẵng trở vào, sau được trồng ở các tỉnh phía Bắc.
Mục lục
Thông tin khoa học
1. Mô tả
- Cây cỏ lớn. Thân hành to, gần hình cầu hoặc hình trứng thuôn, đường kính 8 – 10cm, phủ bởi những vảy hình bản to, dày, màu trắng.
- Lá mọc thẳng từ thân hành, hình đài dài đến 50cm, có khi hơn, rộng 7 – 10cm, mép nguyên, gốc phẳng có bẹ, đầu nhọn hoặc tù, gân song song.
- Cụm hoa mọc thành tán trên một cán dẹt, dài 30 – 40cm, lá bắc rộng hình thìa dài 7cm, màu lục, đầu nhọn, hoa màu trắng pha hòng, dài 10 – 15cm; bao hoa gồm 6 phiến bằng nhau, hàn liền 1/3 thành ống hẹp, khi nở đầu phiến quặn lại; nhị 6, bầu hạ.
- Quả gần hình cầu (ít gặp)
- Mùa hoa quả: tháng 8 – 9
Nhiều người thường nhầm lẫn trinh nữ hoàng cung với cây đại tướng quân (Curculigo orchioides Gaertn.). Cả hai loài đều có củ và lá tương tự nhau, dễ gây nhầm lẫn. Để phân biệt, chúng ta có thể dựa vào một số đặc điểm sau: lá trinh nữ hoàng cung thường to bản hơn, gân lá rõ nét hơn so với lá đại tướng quân; củ của trinh nữ hoàng cung thường to và tròn hơn, còn củ của đại tướng quân nhỏ hơn và có hình dạng hơi dài. Ngoài ra, môi trường sống của hai loài cũng khác nhau, trinh nữ hoàng cung thường mọc ở các vùng đất ẩm, ven sông, còn đại tướng quân thường mọc ở các vùng đất khô hạn hơn. Việc phân biệt chính xác hai loài này rất quan trọng vì chúng có các tác dụng dược liệu khác nhau.
Xem chi tiết bài viết: Hình ảnh phân biệt trinh nữ hoàng cung với đại tướng quân
2. Công dụng
- Ở các tỉnh phía Nam, trinh nữ hoàng cung được dùng phổ biến chữa bệnh đường tiết niệu.
- Dùng ngoài, lá và thân hành giã nát, hơ nóng dùng xoa bóp làm sung huyết da chưa tê thấp, đau nhức.
- Ở Ấn Độ, nhân dân dùng thân hành cây trinh nữ hoàng cung xào nóng, giã đắp trị thấp khớp, và cũng dùng đắp trị mụn nhọt và áp xe để gây mưng mủ. Dịch ép lá là thuốc nhỏ tai chữa đau.
- Trinh nữ hoàng cung được dùng trong phạm vi dân gian để chữa ung thư vú, ung thư tử cung, ung thư tuyến tiền liệt. Lá thái nhỏ, với liều dùng mỗi ngày 3 – 5 lá, sao vàng sắc uống. Cũng có người dùng điều trị ung thư dạ dày, ung thư phổi, ung thư gan và chữa đau dạ dày.
Xem chi tiết: Công dụng chữa ung thư của trinh nữ hoàng cung
3. Phân bố và điều kiện khí hậu địa chất
Cây trinh nữ hoàng cung (Crinum latifolium) có nguồn gốc từ Ấn Độ và sau đó được trồng rộng rãi ở nhiều nước Đông Nam Á như Thái Lan, Lào, Malaysia, Việt Nam và phía Nam Trung Quốc. Tại Việt Nam, cây này mọc rải rác ở cả ba miền Bắc, Trung, Nam.
Tại Việt Nam, các vùng có diện tính trồng trinh nữ hoàng cung lớn thường nằm ở các tỉnh Quảng Nam – Đà Nẵng, Thừa Thiên Huế, Bà Rịa, Bình Thuận…
Về điều kiện khí hậu và địa chất, cây trinh nữ hoàng cung phát triển tốt trong môi trường nhiệt đới nóng và ẩm, với nhiệt độ trung bình từ 22-27°C và lượng mưa trên 1500 mm/năm. Cây ưa sáng hoặc có thể chịu bóng một phần, thích hợp với đất thịt nhẹ, nhiều mùn và thoát nước tốt.
Cách trồng trinh nữ hoàng cung
1. Thời vụ
Thời vụ trồng từ tháng 2 – 3 (miền Bắc), tháng 5 – 10 (miền Nam). Thời kỳ này là giai đoạn đất và không khí có độ ẩm cao, phù hợp cho cây giống phát triển.
2. Nhân giống
Cây Trinh nữ hoàng cung thường không đậu quả nhiều nên việc nhân giống bằng hạt rất khó khăn và ít được áp dụng. Thay vào đó, người ta thường nhân giống cây bằng hai cách:
Cách 1: Tách chồi con:
- Ưu điểm: Cây con khỏe mạnh, phát triển nhanh và giống hệt cây mẹ.
- Cách làm: Tách những củ con mọc ra từ củ mẹ để trồng thành cây mới.
Cách 2: Nhân giống bằng mô:
- Ưu điểm: Nhân giống được số lượng lớn cây giống đồng đều, sạch bệnh.
- Cách làm: Lấy một phần nhỏ của cây (như mô lá, mô thân) đem nuôi cấy trong môi trường nhân tạo để tạo ra nhiều cây con giống hệt cây mẹ. Tuy nhiên, cây con sau khi nhân giống bằng phương pháp này cần thời gian để thích nghi với môi trường tự nhiên.
Chi tiết kỹ thuật chọn nhân giống bằng củ:
Kỹ thuật chọn giống:
- Củ giống mẹ tối thiểu 3 năm tuổi.
- Củ giống con tách ra khỏi củ mẹ.
- Trọng lượng củ giống ≥ 50 gram.
- Củ giống < 50 gram trồng giâm 3 tháng.
- Củ giống không bị thối, lẹm.
Kỹ thuật nhân giống:
- Tách củ giống tại khóm cây.
- Chọn khóm cây đạt tiêu chuẩn.
- Cuốc rộng và sâu bên hông khóm cây.
- Tách cây con ra khỏi thân mẹ.
- Phân loại, tập kết và bảo quản củ giống.
3. Đất trồng
- Chọn đất: thịt nhẹ, cát pha, phù sa thoát nước và đủ ánh sáng.
- Làm đất: cày sâu, phơi ải đất trước khi trồng, làm đất nhỏ, nhặt sạch cỏ, lên luống rộng 1,2m, cao 20cm, rãnh rộng 30cm.
Cây trinh nữ hoàng cung phát triển tốt và có thành phần hoạt chất tương đối ổn định khi đất trồng đạt các yêu cầu sau::
Xử lý đất trồng:
- Làm sạch diện tích đất chuẩn bị trồng: các loại rác, bao bì còn sót lại, cây trồng khác có ảnh hưởng xấu tới cây trồng được mang ra khỏi khu vực trồng.
- Dùng máy cày lớn có dàn cày 3 chảo cày úp lần 1 có độ sâu 0,35 m nhằm làm vỡ đất và tiêu diệt cỏ dại.
- Sau 7 ngày cày lần 1, tổ chức cày lần 2 bằng máy cày lớn có dàn cày 7 chảo nhằm làm nhuyễn đất.
- Tổ chức công nhân dùng cuốc, đắp bờ chia lô, đánh số, ban bằng thửa đất.
- Dùng máy cày nhỏ có dàn sới đất để sới, băm nhuyễn đất và tạo thêm độ tơi xốp cho đất.
4. Phân bón
- Bón lót 15 – 20 tấn phân chuồng hoai mục/ha, bón theo hốc. 300 – 400 kg lân super, 150-170 kg Kali Sunphat.
- Bón thúc sau mỗi lần thu lá, tưới nước phân pha 3 – 4kg đạm Urê/sào (540-600kg/ha/năm).
Hàng năm bổ sung 10-15 tấn phân chuồng và lượng phân vô cơ như trên sau lần thu cuối cùng trước mùa đông.
5. Cách trồng
Lượng cây giống trồng từ 1.200 – 1.500 cây/sào (30.000-50.000cây/ha).
- Cắm cọc, căng dây chuẩn đúng theo kỹ thuật chiều dọc và chiều ngang có kích thước 50 x 50 cm.
- Tại vị trí định vị, đào hố 30 cm x 30 cm x 30 cm, mỗi hố cho 0,0005 m³ (khoảng 0,5 kg) phân bò đã ủ hoai + 0,00025 m³ (khoảng 0,5 kg) tro trấu để bón lót.
- Dùng bay trộn đều phân tro với đất trong hố.
- Chia mỗi hố đã bỏ phân tro một củ giống.
- Dùng bay khoét hố sâu đặt củ giống ngắm thẳng hàng dọc ngang theo dây, lấp đất kín cổ cây và ấn chặt xung quanh củ giống.
- Vun gốc tạo luống cho hàng cây. Sau khi trồng tưới nước đủ ẩm, làm cỏ thường xuyên, không để ngập úng.
6. Cách trồng luân phiên và kết hợp cây trồng với trinh nữ hoàng cung
Cây trinh nữ hoàng cung thường được trồng cố định một chỗ trong thời gian dài. Tuy nhiên, để đất không bị bạc màu và tránh sâu bệnh, chúng ta có thể áp dụng một số cách trồng sau:
Luân phiên ruộng: Sau khoảng 3-4 năm trồng liên tục một loại cây, nên chuyển sang trồng loại cây khác như lúa nước. Việc trồng lúa nước giúp làm sạch đất, diệt cỏ dại và mầm bệnh, giúp đất tơi xốp và màu mỡ trở lại.
Xen canh:
- Giai đoạn đầu: Khi cây trinh nữ hoàng cung mới trồng, có thể trồng xen các loại cây như ngô, đậu tương, mã đề, diệp hạ châu. Các loại cây này sẽ giúp che phủ đất, hạn chế cỏ dại và tận dụng tối đa diện tích đất.
- Giai đoạn cuối: Vào mùa đông, khi cây trinh nữ hoàng cung tạm nghỉ, có thể trồng xen cây kim tiền thảo. Cây kim tiền thảo là loại cây thân bò, giúp hạn chế cỏ dại và tăng năng suất sử dụng đất.
7. Phòng trừ sâu bệnh
Sâu hại cây Trinh nữ hoàng cung chủ yếu là sâu khoang phá hại toàn thân, phòng trừ bằng thuốc Antaphoss 100 EC hoặc Shec Sài gòn phun mọi thời kỳ đều có hiệu quả và phải phun trước khi thu hoạch ít nhất 10 ngày hoặc dùng thuốc sâu sinh học Socobi, aremec, tạp kỳ… phun trước khi thu hoạch từ 3 – 4 ngày.
Tuy nhiên, cây Trinh nữ hoàng cung là cây trồng lấy lá do vậy trong quá trình phòng trừ sâu hại không nên sử dụng các loại thuốc hóa học thay bằng cách vệ sinh đồng ruộng, cắt bỏ lá già úa, sâu bệnh, kết hợp với biện pháp trồng, chăm sóc, thu hoạch đúng kỹ thuật cũng hạn chế được sâu bệnh phát sinh.
8. Thu hái và bảo quản
Thu hoạch:
Trinh nữ hoàng cung thuộc loại cây lâu năm, trồng một lần có thể thu hoạch nhiều năm, thời gian thu hoạch tập trung vào tháng 5-10, giai đoạn mùa khô, thì dược liệu sẽ có chất lượng tốt nhất.
Sau khi trồng được 3-6 tháng cây Trinh nữ hoàng cung có thể cho thu hoạch lứa đầu tiên, mùa hè cứ mỗi tháng thu hoạch lá một lần.
- Chọn ngày nắng to, cắt những lá bánh tẻ rửa sạch phơi khô, phần gân lá dày và mọng nước phơi rất lâu khô do vậy lá cần được cắt đôi theo chiều ngang, phần cuống lá phơi riêng để dược liệu khô đồng đều.
- Muốn cho dược liệu có màu xanh và mùi thơm. Lá tươi mới cắt về cần được rửa sạch, sau đó phơi dưới nắng to hoặc sấy ở nhiệt độ 40-500C, khi lá gần khô phơi nắng vừa phải, nhiệt độ 30-400C. Lá khô đạt tiêu chuẩn khi bẻ gập thấy giòn, màu vàng nhạt hoặc xanh nhạt, có mùi thơm nhẹ.
Năng suất và thương phẩm:
Năng suất của cây trinh nữ hoàng cung phụ thuộc vào nhiều yếu tố như: loại đất, cách chăm sóc, tuổi cây. Trung bình, mỗi sào đất (khoảng 600m2) có thể thu hoạch được 600kg lá khô trong năm đầu. Các năm sau, năng suất có thể tăng gấp 2-3 lần.
Bảo quản:
- Lá Trinh nữ hoàng cung sau khi phơi khô rất nhanh ẩm trở lại do vậy dược liệu cần được bảo quản trong bao kín 2 lớp, kê cao để nơi khô ráo, thoáng mát.
- Nếu để trong kho, cần có kệ để hàng cách tường và sàn tối thiểu khoảng 20-30cm.
- Lá khô có thể bảo quản được khoảng 2 năm trong điều kiện tốt.
- Vận chuyển: Sử dụng xe chuyên dụng, che chắn kỹ để tránh hư hỏng sản phẩm trong quá trình vận chuyển.
